بزرگنمايي:

چه خبر - هدف تطهير رضاخان چيست؟

حکومت رضاشاه که ماحصل آشفتگي‌هاي سياسي دوران انقلاب مشروطه بود، با حمايت انگليسي‌ها و اطرافيان وي شکل گرفت. رضاشاه نيز گرچه به مثابه بسياري از پادشاهان ديکتاتور از ويژگيها و خصايص اخلاقي يک پادشاه مستبد برخوردار بود. چهارم ارديبهشت 1305 رضا شاه پهلوي طي مراسمي تاجگذاري کرد. وي در اين مراسم که در کاخ گلستان برگزار شده بود، شخصا تاج را سر نهاده بود. برخي از روشنفکران به تازگي در دفاع از رضاخان مسايلي را مطرح مي کنند که براي درستي يا نادرستي ادعاها با عباس سليمي نمين مدير دفتر مطالعات و تدوين تاريخ ايران به گفت و گو نشستيم که بخش اول را در پي مي خوانيد.
محور‌هاي گفت‌وگو به شرح ذيل است.
اسناد وزارت خارجه آمريکا نشان مي دهد رضاخان جاسوس انگليسي ها بود
تشکيل ارتش نوين در قرارداد 1919 به انگلستان سپرده شده بود
ارتشي که توسط بيگانه ساخته شود قدرت مقابله با بيگانه را ندارد
پادشاهان قاجار صداي ملت را مي‌شنيدند
رضاخان صداي ملت را نمي‌شنيد
پادشاهان قاجار وابسته نبودند
رضاخان با شيخ خزعل نجنگيد بلکه شيخ با اصرار انگلستان تسليم رضاخان شد
*امروزه برخي شبکه هاي ماهواره‌اي و تعدادي از روشنفکران داخل کشور همه جانبه از رضاخان دفاع مي‌کنند. اين روشنفکران و شبکه ماهواره اي در هر فرصتي از رضاخان دفاع کرده و رضاخان را بنيانگذار ايران نوين مي دانند. تشکيل ارتش نوين را يکي از دهها اقدامات او دانسته‌اند. از طرف ديگر منتقدان رضاخان معتقدند ارتش نوين تنها در روي کاغذ تشکيل شد که توانايي مقابله چند ساعته با ارتش بيگانگان را نداشت؟ نظرات متفاوت و متضاد درباره رضاخان کج فهمي را در جامعه ايجاد کرده است خواستم نظر شما را در اين باره بدانم.
از آنجاي که گفت ‌وگو درباره رضاخان را با تشکيل ارتش نوين آغاز کرديد. لازم است براي روشن شدن زواياي گوناگون بحث، مقدمه اي را توضيح دهم. براساس قرارداد 1919 مسئوليت ايجاد ارتش واحد در ايران به انگليسي‌ها داده شد حتي مستشاران نظامي هم به ايران اعزام شدند.
اما پرسش اينجاست چرا انگلستان قصد داشت در ايران ارتش واحد تشکيل دهد؟ هدف انگلستان از تشکيل ارتش واحد در ايران چه بود؟ پاسخ اين بود که در جريان جنگ جهاني اول، تحولاتي در روسيه تزاري رخ داد و انقلابي به وقوع پيوست. براساس اين انقلاب روس ها نيروهاي خود را از ايران خارج کردند و بعد هم پس از پيروزي بولشويک ها در مسکو آنها کليه قراردادهاي استعماري از جمله قرارداد کاپيتولاسيون را لغو کردند. همچنين کليه وام هايي که به ايران داده بودند را بخشيدند.
انگلستان بعد از خارج شدن رقيب سنتي در ايران همه تلاش خود را به کار بست تا ايران را به کشور وابسته به خود تبديل کند. يکي از راه هاي وابستگي در دوران قاجار بحث اعطاي وام بود. طبيعتا پرداخت وام به ايران شرايطي را در کشور به وجود مي آورد. از جمله اينکه ايران مقروض، مجبور بود به دليل بدهکاري به بعضي مطالبات سياسي کشورهاي استعمار‌گر تن دهد. قبل از انقلاب تزاري در روسيه رقابت بسياري بين انگلستان و روسيه تزاري براي نفوذ و وابسته کردن ايران در جريان بود هر دو کشور استعماري تلاش داشتند ميزان وابستگي دولت مرکزي به هر يک از اين کشورها برابر باشد.
مثلا اگر انگليسي ها پليس جنوب درست کردند. روسيه نيز براي اينکه از گردونه رقابت عقب نيافتد نيروي قزاق را در شمال تشکيل داد تا يکي از ابزارهاي مهم نفوذ به ايران باشد. اما زماني که در روسيه انقلاب به وقوع پيوست نظام سياسي شان تغيير پيدا کرد. نيروي قزاق در کشور رها شدند. انگليسي ها به اين نتيجه رسيدند بهترين فرصت است تا نيروهاي قزاق، پليس جنوب و ژاندارمري ادغام شوند و يک ارتش جديد در ايران تشکيل شود که به طور کامل تحت تسلط انگليسي ها باشد.
به همين دليل هنوز قرارداد 1919 اجرايي نشده بود آنها مستشاران نظامي خود را براي تشکيل يک ارتش به ايران فرستادند.
مطابق توضيحات فوق، تشکيل ارتش واحد هيچ ارتباطي با رضا خان ندارد. يعني هنوز قبل از اينکه کودتا سوم اسفند 1299 صورت بگيرد و رضاخان روي کار بيايد يکي از اهداف انگليسي ها تشکيل ارتش واحد در ايران بود که تلاش داشتند هر چه سريع تر بدان جامع عمل بپوشانند.
مطابق توضيحات فوق، تشکيل ارتش واحد هيچ ارتباطي با رضا خان ندارد. يعني هنوز قبل از اينکه کودتا سوم اسفند 1299 صورت بگيرد و رضاخان روي کار بيايد يکي از اهداف انگليسي ها تشکيل ارتش واحد در ايران بود که تلاش داشتند هر چه سريع تر بدان جامع عمل بپوشانند.
وقتي قرارداد 1919 با شکست روبه رو شد و انگلستان به هدف خود نرسيد براي تسلط بر ايران سعي کرد از فرصت غيبت روس ها در کشور نهايت استفاده را ببرد بلافاصله بحث ارتش نوين در دستور کار رضاخان قرار داد.
*يعني هدف انگليس با آنچه رضاخان تلاش داشت اجرا کند، يکسان بود؟
بله دقيقا.
انگلستان با استفاده خلاء رقيب سنتي در ايران سعي کرد کنترل نيروي قزاق را به دست گيرد حقوق معوق قزاق‌ها را پرداخت کرد. رضاخان به عنوان جاسوس انگليسي ها در نيروي قزاق ها عمل کرد و نقش اصلي داشت تا انگلستان کنترل کامل نيروي قزاق را به دست بگيرد.
اسناد وزارت خارجه آمريکا نيز نشان مي دهد در اين تغييرات، رضاخان به عنوان عامل خبرچين انگليسي‌ها عمل کرد تا انگليسي‌ها در فاصله کوتاهي از طريق عامل خود ساختار نيروي قزاق را به هم بريزند و وابسته به خود کنند.
به اين ترتيب نيروي قزاق به طور کامل در اختيار نيروي انگليس قرار گرفت. پليس جنوب هم ساخته انگليس بود. ارتش نوين در ايران شکل گرفت. چون اين ارتش با رويکرد انگليسي ها تشکل شد. به نوعي بيگانگان ارتش واحد را در ايران ساختند قطعا توان مقابله با بيگانه را نيز نداشت.
ارتش نوين رضاخاني به همان دليلي تشکيل شد که پليس جنوب توسط انگلستان تشکيل شد. کارکرد پليس جنوب براي سرکوب قيام‌هاي ضدانگليسي و کنترل مردم ايران تشکيل شد نه براي صيانت از کيان ملت و تماميت ارضي کشور. چون انگليسي ها با هجمه و تهاجم وارد خاک ايران شدند و جنوب ايران را اشغال کردند. پليسي درست کردند تا به اشغال گري خود عليه ملت ايران استمرار دهند.
متاسفانه ارتشي که توسط رضاخان تشکيل شد در برابر ملت بي دفاع خيلي قوي بود و براي سرکوب آدم هاي پابرهنه و گرسنه بکار گرفته شد.
برخي معتقدند با ايجاد ارتش نوين بي‌نظمي‌ها و اغتشاشات داخلي برطرف شد اما من معتقدم به هيچ وجه چنين نيست. در طول تاريخ عشاير غيور ايراني حاضر و آماده مبارزه با بيگانگان و دفاع از کشور بودند اما متاسفانه برخي از سران قشقايي با انگليسي‌ها ارتباط داشتند و در چارچوب قراردادي از لوله هاي نفتي محافظت کرده تا سهمي از درآمد نفتي را دريافت کنند.
انگليسي‌ها در دوران قاجار تلاش داشتند دولت مرکزي را تضعيف کنند تا پادشاهان قاجار را به پذيرش قراردادهاي سلطه جويانه با انگليس وادار کنند. براي رسيدن به اين اهداف يک سري تحرکاتي در نقاط مختلف ايران انجام دادند. مثلا فرض کنيد برخي از سران قشقايي که عامل انگليسي‌ها بودند مستقيم از آنها دستور گرفته و به دولت مرکزي تن ندادند. شيخ خزعل نيز همين شرايط را داشت او هم با توجه به امکاناتي که از انگليسي ها دريافت کرد زيربار دولت مرکزي نرفت. اقتدار دولت مرکزي را زير سوال ببرند.
* بعد از جنگ ايران و روسيه و شکست ايران، مدرن سازي ارتش از خواست‌هاي عباس ميرزا و شاهان قاجار بود چرا در طول بيش از صد سال حکومت قاجار موفق به تشکيل ارتش نوين نشد؟
بعد از شکست ايران از روسيه در زمان قاجار، قرارداد استعماري گلستان و ترکمنچاي با ايران بستند. بنابراين قرارداد ايران به روسيه امتيازاتي داد و متقابلا روسها هم متعهد شدند از دولت قاجار حمايت کنند به همين دليل نيروي قزاق در ايران راه‌اندازي شد.
در دوران قاجار چون دولت مرکزي دست نشانده انگليسي‌ها نبود به همين دليل انگليسي‌ها تلاش کردند دولت مرکزي را تضعيف کنند. بعد از تضعيف دولت، قراردادهايي را امضا کردند تا ايران را به کشور دست نشانده تبديل شده و در نهايت تحت سلطه انگليس شود.
*انگليس هر زمان تلاش کرد موفق شد بخش هايي از ايران از جمله هرات را از کشور جدا کند. آيا قدرت نداشت يک مرتبه ايران را تحت سلطه قرار دهد؟
خير.
انگلستان از قيام مردم جنوب ايران شکست خورد. قرارداد هاي را انگلستان با ايران امضا کرد که با مقاومت ملت ايران باطل شد مثل قرارداد تنباکو و رويترز. درست است که انگليس در مسير سلطه ايران قدم برمي‌داشت اما به طور کامل نتوانست بر کشور مسلط شود. ايران کشور مستقل بود انگلستان در حاکميت‌اش نقشي نداشت.
انگلستان تلاش کرد به تدريج ايران را تحت سلطه خود قرار دهد ضمن اينکه يک رقيب جدي به نام روسيه هم داشت. که براحتي اجازه اين کار را به انگلستان نمي‌داد چون خودش نيز چشم طمع به ايران داشت. انگلستان در هند رقيب نداشت.
به طور مثال هر زمان انگليس قراردادي با ايران امضا کرد بلافاصله روس ها هم يک امتياز از ايران خواستند بنابراين هرگز روس ها اجازه ندادند که انگليس، ايران را به طور کامل ببلعد. به استثناي عوامل فوق دولت ايران دست نشانده انگليس نبود. وقتي پادشاه قاجار مشاهده کرد که همه ملت عليه يک قرارداد به پا خواستند او صداي مردم را شنيد. اينطور نبود که هيچ ارتباطي با مردم هم نداشته باشد درحاليکه رضاخان به صداي مردم هيچ کاري نداشت.
زماني که روس‌ها صحنه ايران را ترک کردند. فرصت استثنايي براي انگليسي ها فراهم شد لازم نبود انگليسي‌ها از شيوه هاي غير مستقيم براي تسلط به ايران استفاده کنند. سياست انگلستان با خروج روسيه از ايران عوض شد. ديگر لازم نبود با قدرت دادن به افرادي مانند شيخ خزعل دولت مرکزي را تضعيف کنند. چون با کودتا توانستند دولت مرکزي را در اختيار بگيرند.
کودتا سوم اسفند 1299 را با کمک انگلستان و بازوي نظامي و سياسي رضاخان و سيد ضيا صورت گرفت. دولت کودتا قادر بود نظرات انگليسي‌ها را تأمين کند. ديگر نيازي نبود قشقايي ها در جنوب از خط لوله نفت محافظت کنند چون ارتش رضاخان بهتر مي‌توانست از خط لوله نفت محافظت کند.
عده‌اي به غلط تبليغ کرده رضا خان با شيخ خزعل جنگيد. شيخ خزعل نيروي نظامي بسياري داشت. اما بعد از کودتا و به قدرت رسيدن رضاخان انگليسي ها به شيخ خزعل دستور دادند از رضاخان تبعيت کند او هم اولش مقاومت کرد انگليسي‌ها دوباره به او پيغام دادند که اگر مقاومت کند عواقبش را هم بايد بپذيرد.
*پس مقاومت نظامي خاصي صورت نگرفت؟
خير. اصلا يک گلوله هم شليک نشد. اسنادش هم هست که انگليسي ها رسما به شيخ خزعل نامه نوشته و به او تاکيد کردند که از رضاخان بايد تبعيت کند.
رضاخان شيخ خزعل را با خود به تهران آورد. پسرش هم آجودان ويژه رضاخان شد. اگر بين رضاخان و شيخ خزعل تضادي وجود داشت چرا فرزند شيخ در خدمت رضاخان بود؟ چرا خود شيخ خزعل در همه ضيافت‌هاي رضاخان حضور داشت؟.
بنابراين قبول ندارم با قدرت گرفتن رضاخان در نقاط مختلف کشور امنيت برگزار شد، سرکشي‌ها و طغيان‌ها از بين رفت. ايجاد امنيت اصلا ارتباطي به رضاخان نداشت. اما من قبول دارم رضاخان با سرکوب جنبش جنگل که يک جنبش ضد انگليسي است همراهي کرده و واقعا جنگيده است.
در سرکوب جنبش ضد استعماري جنگل رضاخان با انگلستان همراهي کرد و جانفشاني‌هايي به نفع انگليسي‌ها انجام داد. اما با قدرت گرفتن رضاخان با همراهي انگلستان، سياست انگليسي‌ها که ضعف دولت مرکزي در دوران قاجار بود کاملا تغيير رويکرد داشته است.
اما در پاسخ به اينکه چرا امروز برخي نيروهاي فعال در ايران به دفاع از رضاخان مي‌پردازند بايد بگويم؛ به نظرم، اصلا بحث رضا خان نيست. رضا خان در تاريخ خيلي شأنش نازلتر از اين حرف هاست که عده اي وقت خود را صرف تطهير او بکنند. مسئله آنها مسئله ديگري است.
کشور ما براي چند بار متناوب با تبليغات غربگرايان مواجهه شد. يکي از اين دوران، دوره قاجار بود. بسياري از روشنفکران در دوران قاجار سعي کردند ايران از غرب تبعيت کند و در حاشيه غرب تعريف شود. در دوران پهلوي هم پيروي از غرب با تمام وجود تبليغ شد. امروز براي بار سوم شاهد تلاش مجدد عده‌اي در راستاي جذب جوانان به نظام سياسي غرب هستيم.
شايد لازم باشد تأکيد کنم کساني که به توان ملي براي اداره کشور تعلق خاطري ندارند حتي به قابليت هاي داخل کشور هيچ اعتقادي ندارند به صراحت تاکيد کردند که ما نبايد به دنبال الگوي متکي به توان ملي براي اداره کشور باشيم. بايد از شيوه حکومت داري غرب که يک تجربه بشري است پيروي کنيم. اين عده براي اينکه بتوانند جوانان را به چنين انتخابي ترغيب کنند حتما بايد سابقه تاريخي غرب در ايران را تطهير کنند.
دوران مشروطه تبليغ شد که اگر از الگوي غرب پيروي کنيم کشور به توسعه، پيشرفت و سعادت دست خواهد يافت نه تنها به سمت جامعه ايده‌آل نرفتيم. بلکه دچار استبداد فاجعه آميز از طريق کودتا شديم.
امروزه آگاهي هاي تاريخي از گذشته عملکرد انلگيسي‌ها به طور ويژه در ايران وجود دارد؛ که هيچ جواني الگوي غربي را براي اداره کشور نمي‌پذيرد.
باورمندان روش الگوي غربي اداره کشور نيز به خوبي آگاه هستند و براي اينکه بتوانند مسئله تاريخي عملکرد غرب گرايان را حل کنند بايد تاريخ تغيير را دهند و بگويند با روي کار آمدن رضاخان توسط انگليسي‌ها، او منشا خدمات زيادي براي ايران بود. اگر اين کار را بکنند قطعا تلاششان در جهت مقابله با الگويي که متکي بر توان ملي است موثر خواهد شد.
اما اگر جوانان ما از تاريخ اطلاع نسبي هم داشته باشند غرب‌گرايان قادر نيستند به اهداف خود دست پيدا کنند. بنابراين اصلا بحث رضاخان مطرح نيست. بحث تطهير کشورهايي است که سلطه‌شان در ايران دست آدم هايي مثل رضا خان را باز گذاشته است.

منبع: farsnews.com