بزرگنمايي:

چه خبر - ماهنامه جامعه پويا - نسرين رضايي: مهاجرت نخبگان يا فرار مغزها، موضوعي است که همه کشورهاي جهان بيش و کم با آن درگير هستند. در اين مطلب به نقش دانشگاه ها در نخبه پروري و ساخت شخصيت هاي سياسي پرداخته ايم.

از کجا مي آيند؟ به کجا مي روند؟ چرا مي روند و چه سرنوشتي براي شان رقم مي خورد؟ شايد قديمي ترين پرسش اقتصادي اين باشد که چرا برخي کشورها ثروتمند و پيشرفته و برخي فقير و عقب مانده هستند. نظريه هاي اقتصادي تاکيد دارند بخشي از پاسخ را بايد در تفاوت ميان نرخ جمعيت تحصيل کرده کشورها جست و جو کرد.

براساس اين نظريات، در حاليکه در بسياري از کشورهاي در حال توسعه نيروهاي تحصيل کرده و متخصص کمياب هستند. بسياري از دانشمندان، مهندسان، فيزيک دانان و نخبگان علمي همين کشورها در سرزمين هاي ديگر مشغول به کار هستند؛ اما آمارها چيز ديگري مي گويند: کشورهاي توسعه يافته نيز خود به دلايل مختلفي با پديده موسوم به «فرار مغزها» رو به رو هستند؛ بنابراين شايد لازم است در کنار انديشيدن به راه حل هايي براي «بازگرداندن مغزهاي فرار کرده» به چگونگي استفاده از اين نيروها در سرزمين هاي ديگر- در راستاي منافع کشورهاي مهاجر فرست- نيز فکر کرد.

سياست ها و راه حل هاي ارائه شده براي بازگرداندگان نخبگان هر قدر هم کارآمد. قطعا قادر نخواهد بود همه نخبگان را به کشور بازگرداند؛ اما شايد بتوان تدبيري انديشيد که با حمايت هاي حساب شده از اين افراد، ارتباط آنان را با کشورشان همچنان برقرار نگه داشت. در اين پرونده نگاه به مهاجرت نيروهاي متخصص و تحصيل کرده از چهار گوشه جهان و مواضع سياسي دانشگاه هاي اصلي ايالات متحده در پرورش نخبگان سياسي انداخته ايم.



فرار مغزها: از ژاپن تا بريتانيا

نخستين بار انجمن سلطنتي براي توصيف مهاجرت گسترده دانشمندان و تکنولوژيست ها از «اروپاي پس از جنگ دوم» به آمريکاي شمالي عبارت فرار مغزها را استفاده کرد. اما سابقه تاريخي اين پديده به گذشته هاي دورتر باز مي گردد. آگاثياس، تاريخ نگار يوناني، نوشته است: «وقتي ژوستينين يکم، امپراتور روم شرقي، در سال 529 ميلادي، آکادمي افلاطون را براي هميشه تعطيل کرد، اعضاي اين آکادمي از خسرو انوشيروان دادگر، پادشاه ساساني، درخواست حمايت کردند و با مهاجرت به پارس، گنجينه هاي ارزشمند علمي خود در حوزه ادبيات، فلسفه و علم را به اين سرزمين بردند».

از علل و عوامل پديده فرار مغزها که بگذريم، واقعيتي که تمامي کارشناسان درباره آن هم عقيده هستند، خسارات جبران ناپذير مهاجرت نيروي تحصيل کرده و متخصص، به اقتصاد، فرهنگ و جامعه سياسي کشورهاي مهاجرفرست است؛ صدماتي که جبران آن بسيار دشوار است. همچنين برخلاف آنچه همواره شنيده مي شود، اين پديده مختص کشورهاي در حال توسعه نيست. در تمام دنيا (حتي کشورهاي پيشرفته) افراد بسياري اميدوارند با مهاجرت بتوانند در دنيايي جديد با بهره مندي از امکانات بهتر، پنجره هاي خوشبختي را به روي خود باز کنند. در ادامه نگاهي داريم به معضل فرار مغزها در چهار گوشه جهان.

اروپا: فرار از قاره پير

پديده فرار مغزها در اروپا، از سال 2007- 2008 ميلادي آشکار شد؛ زماني که بحران اقتصادي کشورهاي جنوبي اروپا مانند يونان، اسپانيا و پرتغال را هدف قرار داد. علاوه بر اين، پيوستن روماني و بلغارستان به اتحاديه اروپا باعث شد بخش عظيمي از قشر تحصيل کرده و نيروي متخصص اين کشورها تصميم بگيرند عازم کشورهاي ديگر در اروپا شوند.

بريتانيا يکي از مقاصد نيروهاي متخصص شرق اروپا، از جمله بلغارستان براي مهاجرت است. گفته شده، هر ساله صدها دانش آموخته و نيروي متخصص از سراسر جهان، به ويژه شرق و جنوب اروپا به اميد زندگي بهتر راهي اين کشور مي شوند. با اين حال خروج اين نيروها که اغلب در رده سني 25 تا 50 سال هستند، اقتصاد و سيستم سياسي اين کشورها، از جمله بلغارستان را شديدا تحت تاثير قرار داده است و کسب و کارها علاوه بر دست و پنجه نرم کردن با مشکلات جدي اقتصادي، اغلب از کمبود نيروي متخصص هم شکايت دارند.

براي مثال، نظام سلامت بلغارستان در آموزش پرستاران در شرق اروپا سرآمد است، اما اغلب پرستاران بعد از فارغ التحصيلي به جاي کار در بيمارستان هاي بلغارستان با درآمدي کم، ترجيح مي دهند در لندن پرستار خانواده باشند. گاردين مي نويسد: «جوانان ما براي تحصيل در دانشکده هاي پرستاري در بلغارستان هيچ رغبتي ندارند، بنابراين ما نيروهاي کارآزموده آنان را جذب مي کنيم».

به اعتقاد کارشناسان، يکي از بدترين تبعات فرار مغزها از کشورهاي شرق اروپا، از جمله بلغارستان، اداره شدن اين کشورها به وسيله افراد نادرست در سال هاي اخير است. واقعيت اين است که بازشدن مرزها و سهولت مهاجرت مغزها، علاوه بر تامين منافع فردي نخبگان، دو گروه ديگر را نيز منتفع مي کند: سياست مداران بد اروپاي شرقي و احزاب بيگانه ستيز اروپاي غربي.

اما داستان به اين مهاجرت درون قاره اي ختم نمي شود. روزنامه گاردين، سال 2012 در گزارشي با اشاره به مهاجرت گسترده نيروهاي متخصص و تحصيل کرده آلماني و بريتانياي به آمريکاي شمالي، استراليا و کانادا از تبعات اين پديده قاره اي که نسبت نرخ باروري در آن بسيار پايين است، ابراز نگراني کرد.



واقعيت اين است که گرچه اغلب کشورهاي اروپاي غربي و شرقي يکي از قطب هاي جذب مغزها در جهان به شمار مي روند، اما خود نيز در معرض اين پديده قرار دارند؛ براي مثال تحقيقات سال هاي اخير در بريتانيا نشان مي دهد نيروهاي متخصصي که متولد اين کشور هستند، به طور گسترده اي در حال مهاجرت هستند و جاي خود را به مهاجراني با تجربيات کمتر مي دهند. به نوشته روزنامه تلگراف، از هر 10 نيروي متخصص بريتانيايي يک نفر از اين کشور مهاجرت مي کند و جاي خود را به مهاجراني با تجربيات کمتر مي دهد. بنابر اعلام دانشکده لندن، نيروهاي متخصص اغلب به دليل دريافت حقوق بيشتر و برخورداري از استانداردهاي بهتر زندگي در خارج از کشور تن به مهاجرت مي دهند. همچنين مطالعات دانشکده لندن نشان مي دهد مهاجران در بريتانيا تقريبا شش برابر کمتر از کساني که در اين کشور متولد شده اند شانس يافتن شغل را دارند.

گفته شده در حال حاضر، حدود چهار ميليون و 700 هزار بريتانيايي در خارج از اين کشور زندگي مي کنند و سالانه حدود 300 هزار نفر از اين کشور خارج مي شوند. به گفته جان جرمي، رئيس انستيتوي دانشکده لندن، اکنون از هر 10 بريتانيايي، آن يک نفر که خارج از کشور زندگي مي کند، نيروي فوق العاده متخصص است. به گفته وي، در سال هاي 1964 تا 2011 حدود 684 هزار نيروي فوق متخصص به صورت انفرادي بريتانيا را ترک کرده اند. اين در حالي است که مهاجراني که در اين دوره وارد بريتانيا شده اند، تخصص و مهارت بسيار کمتري داشته اند.

استراليا يکي از معمول ترين مقاصد نيروهاي متخصصي است که از بريتانيا مهاجرت مي کنند؛ جايي که تقريبا 2.1 ميليون بريتانيايي سکونت دارند. گفته شده، متوسط درآمد مهاجران متخصص بريتانيايي که در سال 2001 ميلادي به آمريکا، کانادا و استراليا مهاجرت کرده اند، حدود دو هزار و 580 پوند در ماه بوده است: در حالي که حقوق دريافتي اين نيروها در بريتانيا در بهترين حالت، حدود دو هزار پوند بوده است. تقريبا 9 نفر از هر 10 متخصص بريتانيايي که به ايالات متحده مهاجرت کرده اند، گفته اند که در مقايسه با زندگي در بريتانيا، سطح رفاه بهتر و امکانات بيشتري دارند.

گاردين در گزارش خود با اشاره به اينکه اغلب مهاجران از بريتانيا متعلق به طبقه متوسط جامعه هستند، نوشته بيش از 93 درصد از اين نيروهاي متخصص، جواناني هستند که در مشاغل حرفه اي يا مديريتي مشغول به کار بوده اند. در اين گزارش آمده روند مهاجرت بريتانيايي ها از 363 هزار نفر در سال در دهه گذشته، به 427 هزار نفر در سال 2008 رسيده است. اين روند در سال هاي بعد شايد کمي تعديل شده، اما دولتمردان بريتانيايي و کارشناسان همچنان از فرار مغزها از اين کشور و کمبود نيروي متخصص در آينده ابراز نگراني مي کنند.

آسيا؛ رقابتي نفس گير

در يک دهه گذشته ژاپن به عنوان کشوري که يکي از بيشترين جذب مغزها را در منطقه داشت، در آسيا حرف اول را مي زد، اما به نظر مي رسد ورق برگشته است. اکنون بهبود شرايط سياسي، اقتصادي، خدمات آموزشي و از همه مهم تر استقبال از ايده هاي نو در کشورهايي، مانند تايوان، کره جنوبي و مالزي فرصت هاي تازه اي را براي نسل جديدي از مهاجران بااستعداد، دانشجويان و نيروهاي متخصص فراهم کرده است؛ به طوري که نيويورک تايمز اخيرا در گزارشي از مهاجرت گسترده مهندسان ژاپني به کشورهاي همسايه خبر داده است.

اين روزنامه نوشته است: روزگاري بود که ژاپن کشوري کوچک با منابع طبيعي محدود بود که براي حفظ بقا در رقابت هاي جهاني، به صنعت الکترونيک خود متکي بود و به قطب جذب فرار مغزها تبديل شده بود. اما اکنون هزاران مهندس ژاپني و متخصص صنعتي در بخش هاي ديگر به دنبال کار به تايوان، کره جنوبي و چين مي روند تا در شرکت هايي که به دنبال استفاده از تخصص ژاپني ها هستند، مشغول به کار شوند. هيجي کوباياشي، مهندس 41 ساله الکترونيک، يکي از اين متخصصان است که در زندگي کاري خود به بن بست رسيد. وقتي که شرکت ميتسوبيشي الکتريک، چند سال پيش بخش تراشه هاي حافظه اي خود را تعطيل کرد، کوباياشي زماني که به نظر مي رسيد ديگر قادر به يافتن شغلي مناسب در ژاپن نيست، راهي تايوان شد. کشوري که با توجه به شکوفايي صنعت ريزتراشه هاي آن با روي خوش از او استقبال کردند.



ماه گذشته کوباياشي کار جديد خود را در کارخانه اي در جنوب تايپه آغاز کرد. بخشي از سهام کارخانه را خريد (اتفاقي که در ژاپن به ندرت مي افتد) و به عنوان معاون رئيس کارخانه، پيمودن پله هاي ترقي را در حوزه مديريت سازماني با شش هزار و 500 کارمند آغاز کرد. کوباياشي به نيويورک تايمز گفته است: «مهارت هاي من بسيار بيشتر از آن چيزي است که در ژاپن از من خواسته مي شد». چنين تحرکي در حوزه اشتغال در ژاپني منزوي تصورکردني نيست؛ کشوري که نيروهاي کارش تا همين اواخر عملا با شرکت خود ازدواج مي کردند و معتقد بودند تقويت صنعت الکترونيک شکورشان افتخاري بزرگ براي آنان است.

با اين حال صادرات اخير جويندگان کار نشان دهنده اين واقعيت است که ژاپن در جريان يک دهه افزايش رقابت تا چه حد تغيير کرده است؛ دوره اي که شرکت هاي ژاپني مصرانه به دنبال تغيير و پايان تضمين عمر کاري بودند. اين دنيا جديِدِ خشن تر، حقوق بگيران محافظه کار ژاپني را مجبور کرد در انتخاب شغل خود سخت گيرتر شوند و به شغل خود به عنوان ابزاري براي تامين منافع شخصي و نه لزوما تامين منافع شرکت، نگاه کنند.

اين تغيير رفتار و طرز فکر نشان مي دهد چگونه اقتصاد بسته ژاپن، سرانجام در جهت ادغام با همسايگانش حرکت کرد، در حال حاضر براي ژاپن، چين جاي ايالات متحده آمريکا در تجارت را گرفته است. پکن اکنون بزرگ ترين شريک تجاري توکيو است و ژاپني هاي بسياري آينده ملت خود و سرنوشت زندگي شخصي شان را وابسته به اقتصاد اژدهاي زرد مي بينند.

ميتسوهيده شيراکي، اقتصاددان دانشگاه واسدا توکيو، در اين باره مي گويد: «آنها در تصميم گيري براي کارکردن در آسيا کاملا منطقي عمل کردند، جايي که بابت کارکردن مزاياي بيشتري دريافت مي کنند». اما اين داستان روي ديگري هم دارد و آن از دست دادن نيروهاي کار ماهر است. هم اکنون هم شرکخت هاي بسياري در ژاپن شکايت مي کنند که در يافتن نيروهاي ماهر و مهندس کاربلد در داخل کشور، با مشکل مواجه هستند؛ به ويژه اينکه در حال حاضر خيل عظيمي از مهندسان جواني که تازه فارغ التحصيل شده اند، وارد بازار کار اين کشور شده اند.

نيويورک تايمز مي نويسد، از آنجايي که خروج حدي نيروهاي ماهر از ژاپن از پنج سال گذشته آغاز شده، هيچ کس نمي داند واقعا چه تعداد ژاپني کشورشان را ترک کرده اند. با اين حال آژانس هاي کاريابي در توکيو گزارش داده اند موج عظيمي از نيروهاي ميان سال کارآمد و ماهر ژاپني خواستان يافتن شغلي در خارج از کشور هستند.

همچنين گزارش هايي وجود دارد دال بر اينکه شمار مهندسان بازنشسته ژاپني که به دنبال يافتن شغلي در کشورهاي توسعه نيافته هستند نيز رو به افزايش است؛ کشورهايي که هنوز براي مهارت تخصص آنان ارزش بالايي قائل هستند. کازوميتسو ناکامورا، مهندس سابق 64 ساله شرکت هيتاچي که براي رفتن به تايوان بازنشسته شده است، مي گويد: «در کشورهاي آسيا مي توانيم به راحتي با جامعه ارتباط برقرار و از مهارت خود استفاده کنيم، اما در ژاپن بايد در پايان هر ماه به انتظار دريافت حقوق بازنشستگي باشيم».



به نوشته نيويورک تايمز، تايوان يکي از نخستين مقاصد متخصصان ژاپني است. بنابر اعلام دولت تايوان، در سال هاي اخير حداقل دو هزار و 500 مهندس ژاپني به تايوان رفته اند. به همين دليل است که شرکت هاي تايواني در سال هاي اخير به تکنولوژي هاي برتر ژاپني در حوزه هايي نظير الکترونيک دسترسي يافته اند و در بازار، همپاي شرکت سوني ژاپني حرکت کرده و از شرکت هاي بزرگ رو به توسعه چيني نيز پيشي گرفته اند.

با اين حال، در سال هاي اخير چين و برخي کشورهاي ديگر آسياي جنوب شرقي، از جمله سنگاپور نيز با هدف به دست آوردن دانش ژاپني ها، استخدام مهندسان ژاپني را آغاز کرده اند. توموکوهاتا، مديرعامل گلوبال پاسونا، يک آژانس کاريابي مستقر در توکيو که متخصص يافتن شغل براي ژاپني ها در کشورهاي خارجي است، در اين باره مي گويد: «اين عصر جديدي است. شمار ژاپني هايي که در خارج کار مي کنند در حال افزايش است.»

مهاجران ژاپني، اغلب با روي باز و شرايط سخاوتمندانه اي در زمينه پرداخت حقوق رو به رو مي شوند. دولت تايوان مي گويد از سال 2003 ميلادي سالانه 20 ميليون دلار براي جذب مهندسان خارجي، از جمله مهندسان ژاپني، هزينه کرده است. به گفته دولت تايوان اين مهندسان اغلب در صنايعي مانند صنايع نيمه هادي و نمايشگرهاي صفحه تخت به کار گرفته مي شوند. مقام هاي تايواني مي گويند براي پيشگيري از عصباني کردن توکيو، اغلب شرکت هاي تايواني به دنبال جذب مهندسان مسن تري هستند که در مرز بازنشستگي قرار دارند. لين فِرنک- چنگ، وزير فناوري تايوان، مي گويد: «ما به مهندسان کارآزموده نياز داريم و بايد اين نياز را به سرعت رفع کنيم. مهندسان ژاپني بسيار خوب آموزش ديده اند و نسبت به کاري که انجام مي دهند بينش خوبي دارند».

به گفته برخي مهندسان ژاپني، شرکت هاي تايواني در زمينه هاي فناوري، بسته درآمدي يک ميليون دلاري در سال را پيشنهاد مي دهند و از آنجايي که طيف وسيعي از مهندسان ژاپني در سال هاي اخير به تايوان رفته اند، در برخي شهرهاي اين کشور، براي فرزندان مهندسان، مدارس ژاپني زبان احداث شده است.

وزارت تجارت ژاپن تلاش مي کند با متقاعد کردن شرکت هاي ژاپني با ارائه مشوق هاي رفاهي و پرداخت حقوق بيشتر، از خروج مهندسان خود از کشور جلوگيري کند. اين وزارتخانه همچنين راه هاي ديگري را نيز پيش پاي شرکت ها قرار داده است؛ از جمله وضع قوانيني که کارمندان سابق را از افشاي اسرار سازماني نزد رقبا منع مي کند. ديپلمات هاي آسيايي همچنين گفته اند مقام هاي ژاپني از تلاش آنها براي تطميع مهندسان ژاپني گله کرده اند. نوبوهيرو کوموتو، يکي از مقام هاي ارشد وزارت تجارت ژاپن، مي گويد: «دولت نمي تواند جلوي مردم را بگيرد و اجازه ندهد آنها به خارج سفر کنند، بنابراين ما مي کوشيم به شرکت هاي ژاپني کمک کنيم به روش هاي خودشان از فوت و فن تکنولوژيکي خود حفاظت کنند».

در حالي که بسياري از مهندسان ژاپني مي گويند شرکت هاي آسيايي به آنها پيشنهادهاي شغلي داده اند، برخي ديگر نيز مي گويند به اميد يافتن فرصتي بهتر، به دنبال يافتن شغل در آسيا هستند. طبق آمار پاسونا گلوبال، آژانس کاريابي، سال گذشته چهار هزار و 930 ژاپني براي يافتن شغل در کشورهاي آسيايي در اين آژانس ثبت نام کرده اند که تقريبا دو برابر پنج سال گذشته است.



خانم هاتا، از اعضاي اين آژانس مي گويد: تقريبا بيشتر ژاپني هايي که تجربه کار در حوزه فناوري و الکترونيک را دارند، پيشنهاد کار دريافت مي کنند. بيشتر اين پيشنهادهاي شغلي از طرف چين است، اما بيشتر، مهندسان ژاپني باتجربه، کار در تايوان را ترجيح مي دهند؛ کشوري که فاصله خود را با ژاپن در اين زمينه به سرعت کم مي کند.

هيروشي ايتاباشي، يک مهندس ژاپني با 20 سال سابقه کار در يک شرکت تلويزيون سازي متوسط بود تا زماني که در سال 1999 يک تماس تلفني غيرمنتظره از شرکت دلتا الکترونيک زندگي اش را تغيير داد؛ شرکتي تايواني که قطعات الکترونيک توليد مي کرد و به سرعت در حال توسعه کار خود بود. ايتاباشي پس از سه مصاحبه و قرار کاري، از جمله صرف ناهار با رئيس شرکت دلتا الکترونيک، تصميم گرفت به تايوان برود. ايتاباشي، 45 ساله که خواسته نام شرکت ژاپني اي که پيش تر در آن کار مي کرده، فاش نشود، مي گويد: «آنها پيشنهاداتي را مطرح کردند که تحقق آن در ژاپن امکان نداشت. اين روزها شرکت هاي ژاپني کمتر به دنبال طرح ها و ايده هاي نو هستند».

ايتاباشي مي گويد دوستانش در ابتدا او را به خاطر کار کردن در شرکتي خارجي که چندان اسم و رسمي نداشت سرزنش مي کردند، اما اکنون از او مي خواهند تا برايشان کاري در خارج از کشور بيايد. تاتسو اوکاموتو، مهندس 51 ساله ژاپني که به گفته خودش تنها بعد از يک مصاحبه 15 دقيقه اي، براي کار در شرکتي تايواني استخدام شده، مي گويد: «مهاجرت کردن به خارج از کشور و کار کردن در جامعه اي غريبه يک تصميم خطير با ريسکي بالاست، اما ماندن در ژاپن هم تصميمي است که مي توان بعدها از آن نادم شد».

ادامه دارد...