بزرگنمايي:

چه خبر - ستاره آسمان نصف‌جهان تاجِ آوازِ کشور

در اين نسخه از سلسله گزارش‌هاي ستاره آسمان نصف جهان که به بيان زندگي علما، بزرگان، هنرمندان و مشاهير خفته در قبرستان بزرگ تخت فولاد مي‌پردازد، به شرح زندگي يکي از اساتيد بزرگ آواز کشور مي‌پردازيم.
هنرمند توانا و خواننده شهير استاد جلال تاج اصفهاني در اصفهان در خانواده‌اي روحاني به دنيا آمد پدرش شيخ اسماعيل تاج‌الواعظين صاحب صدايي دل‌نشين و پسنديده بود در پاي منبرش اهل ذوق و ادب جمع مي‌شدند و از شنيدن آواي گرم او لذت مي‌بردند اجداد تاج به طوري که خودش مي‌گفت از هنرمندان صنعت کاشي در اصفهان بوده‌اند عنوان «تاج» نيز براي شيخ اسماعيل برگرفته از نام تاج نيشابوري واعظ خوش صداي عصر ناصري بوده است.
در مدرسه به خاطر صوت خوشي که داشت مؤذني و قرائت قرآن مجيد به او واگذار شده بود؛ يک روز که پدرش در خانه نشسته بود صداي لطيفي به گوشش رسيد چون خوب دقت کرد دانست اين صدا از حنجره پسر دوازده ساله‌اش است که از مدرسه به خانه آمده است جلال را نزد خود خواند و به او گفت «تو خوب مي‌خواني و بايد بخواني» جلال که تصور نمي‌کرد پدرش در آن موقع در خانه باشد و صداي او را بشنود ابتدا قدري ناراحت شد ولي به تشويق پدر شروع به خواندن کرد به طوري که بعدها تاج توفيق و پيشرفت خود را در هنر خوانندگي مرهون تشويق‌ها و تعليمات پدر خود مي‌دانست.
به اين ترتيب پدر با ذوق او ابتدا خود تعليم او را به عهده گرفت و پس از سه سال او را نزد نايب اسدالله موسيقي‌دان و ني‌زن مشهور فرستاد تا به رموز موسيقي آگاهي بيشتري يابد و صداي خود را موزون سازد، جلال تا شانزده سالگي نزد نايب اسدالله موسيقي را تکميل کرد و سپس نزد سيد عبدالرحيم اصفهاني خواننده معروف آن زمان رفت تا طرز اداي کلمات و خواندن اشعار با آواز را فرا گيرد.
تاج گفته است: سيد عبدالرحيم به من مي‌گفت «تاج‌زاده اول شعر را بخوان و بعد تحرير بده خواننده بايد مثل نقش قالي بخواند» منظور او اين بود که توازن و تناسب صدا در قسمت‌هاي مختلف يک آواز بايد حفظ شود تا مطبوع و دلپسند واقع گردد؛ تاج در تجليل و بزرگداشت استادش سيد عبدالرحيم اصفهاني مي‌گفت «صوت داود نبي در حنجره و صداي استاد مرحوم رحيم تجلي مي‌کرد ممکن نيست کسي ديگر بتواند مانند او به اين خوبي بخواند».
* طلبه‌اي که در کنسرت‌ها آواز مي‌خواند
نخستين بار که تاج به تهران رفت 25 ساله بود در آن زمان در کنسرتي که به نفع روزنامه ناهيد در تهران تشکيل شده بود شرکت کرد و با لباس روحانيت چند قطعه آواز خواند در اين مجلس مخبر‌السلطنه هدايت نخست‌وزير وقت و همه وزرا، رجال و امراي ارتش حضور داشتند و از شنيدن آواز دلنشين اين طلبه جوان لذت بردند و حاج مخبرالسلطنه او را مورد توجه و تفقد قرار داد؛ از آن پس تاج به تمام شهرهاي ايران سفر کرد و در کنسرت‌هاي متعددي شرکت جست و روز به روز بر شهرتش افزوده شد و همه جا مردم از اين هنرمند با ذوق که در لباس طلبگي در کنسرت‌ها شرکت مي‌کرد استقبال فراوان مي‌کردند.
خوانندگي تاج در لباس روحاني مورد اعتراض عده‌اي واقع شده بود و حتي در اصفهان به پدر او اين نکته را تذکر دادند ولي پدرش پاسخ مي‌داد که ذوق پسر من در اين رشته است و در کار خود آزاد است، تا آنکه جريان تغيير لباس پيش آمد و تاج هم به لباس قبلي درآمد.
در سال‌هاي 1305 تا 1307 شمسي در انجمن «شعر وحيد» با جمعي از هنرمندان از جمله علي‌اکبر شهنازي نوازنده تار آشنا شد و در سال‌هاي بعد چند کنسرت به همراه او و مرتضي محجوبي (نوازنده پيانو) و مرتضي ني داوود (نوازنده تار) اجرا کرد و صدايش در صفحات گرامافون ضبط شد؛ مشهورترين اين آثار صفحه آواز همايون است که در حدود 1312 شمسي در تهران ضبط شد.
تاج از اولين خوانندگان راديو بود که از افتتاح راديو در 1319 شمسي با آن دستگاه همکاري کرد از بدو تأسيس راديو در اصفهان نيز در سال 1328 شمسي با آن همکاري داشت؛ تاج در آخرين نواري که از وي در دست است ضمن آوازي که با ني کسايي در محفل دوستان خوانده است دوبيتي را نقل کرده که در حقيقت شرح احوال خود او در سالهاي آخر عمرش است، اين دوبيتي چنين است «الکن شده‌ام کنون که گفتـن بايد/ کر گشته‌ام اکنون که شنفتن بايد؛ پيري و جواني همه بيهوده گذشت/ بيدار دمي شدم که خفتن بايد».

استاد منوچهر قدسي در مورد استاد جلال تاج چنين مي‌گويد: جلال تاج اصفهاني يکي از بزرگاني است که نه تنها در موسيقي و گوشه‌هاي آواز بلکه در خلقيات نيز مقام والايي داشت، روزي در منزل دوستي با تاج دعوت داشتيم اين دوست ما ازدواج نکرده بود و مادر پيري داشت که پذيرايي مي‌کرد ايشان براي شب مرغي گرفته بود تا فردا براي مهمان‌ها آماده کند ضمناً در اين خانه هنوز يخچال نگرفته بودند و مرغ را توي سنگاب چاهي که از آن آب مي‌کشيدند گذاشته بودند که مورچه به آن افتاده بود و پيرزن با چشم‌هاي ضعيف نديده بود و اين را همين طور گذاشته بود و يک کاسه‌اي از آب مرغ را آورند و مثل اين بود که بر روي آن سماق پاشيده بودند، من که به هيچ وجه اصلاً نتوانستم نگاهش کنم ولي تاج به اندازه‌اي که رفع تکليف بشود و آن آقا خجالت نکشد از آب مرغ خورد.

نخستين بار آواز تاج همراه با تار امير ارسلان درگاهي در صفحات گرامافون در سالهاي حدود 1306 شمسي ضبط شد بعد از آن آثار ماندگار که از نظر کيفيت ضبط بهتر از صفحات اوليه او بود عبارت‌اند از تصنيف شکايت معشوق با آهنگ عبدالحسين برازنده و شعر شيداي چالشتري درافشاري تصنيف مهر گل با آهنگ عبدالله اشرفي و شعر نورالله همايون در بيات اصفهان و آوازهاي مشهور صفحه همايون و چکاوک و بيداد او که با گروه هم‌نوازي هيز مستر زويس در تهران ضبط شد بقيه صفحات او مشتمل بر چند تصنيف و آواز بود که در سالهاي حدود 1317 شمسي در حلب (سوريه) ضبط کرد از آن جمله مي‌توان تصنيف جفاي گلچين و آواز بيات ترک همراه با ويولن طاطايي را ذکر کرد که البته از نظر کيفيت ضبط و جنس صفحه مرغوب و با دوام نيست از تاج نوارهاي چندي همراه با تار جليل شهناز ني حسن کسايي تار سروري ويولن سعادت الله نورده تار محمدرضا لطفي و چند تن ديگر ضبط گرديد که برخي باقي مانده است از آن آثار دشتستاني شور ابوعطا و به‌ويژه دلکش ماهور (امسال نوبهار) از همه مشهورتر است اذان و ترانه اصفهان که در نوار خوانده است نيز شهرت دارد.

استاد تاج اصفهاني و استاد حسن کسايي

از شاگردان او عليرضا افتخاري و حسين شاه زيدي شهرت دارند، افراد ديگري هم که حرفه موسيقي ندارند از بهترين شاگردان تاج‌اند که از ميان آنان مي‌توان از مرتضي شريف و مراتب نام برد عده ديگري نيز مانند حسين خواجه اميري معروف به ايرج غير مستقيم از شيوه آوازخواني او تأثير پذيرفته‌اند؛ محمدرضا شجريان نيز از شيوه تاج در جمله‌بندي و ترکيب‌بندي در تحرير آواز بهره گرفته است.
بخش عمده آثار تاج گهگاه در راديو اصفهان و بيشتر در منازل هنرمندان به طور خصوصي ضبط شده و با ني سيدحسن کسايي تار جليل شهناز و نيز تار عباس سروري و محمدرضا لطفي همراه است؛ همچنين يک دوره برنامه راديويي در شناخت گوشه‌هاي آواز ايراني با اجراي او ضبط شده است، در ميان آثار فراوان تاج صفحه اذان و نيز تصنيف «به اصفهان رو» سروده ملک‌الشعراي بهار شهرت دارد آثار ضبط شده تاج از حدود نيم‌قرن تلاش او در آوازخواني حکايت دارد و دوران کار هيچ خواننده‌اي به غير از اقبال آذر اين اندازه طولاني نبوده است.
وي نمونه شاخص آوازخواني در مکتب اصفهان است دقت در اين آثار متعدد و متنوع آشکار مي‌کند که تاج از همان اوان جواني سبک و شيوه خاص خود را در مکتب اصفهان يافته است و غير از پختگي و جا افتادگي بيان گرم و دلنشين او تغيير عمده‌اي در ارکان اصلي شيوه اجراي او شنيده نمي‌شود. وي در 13 آذر 1360 در اصفهان درگذشت و در قبرستان تخت فولاد در تکيه سيدالعراقين به خاک سپرده شد.

مزار استاد تاج اصفهاني

منبع: farsnews.com