چالش هاي رحم جايگزين

براساس آخرين بررسي هاي انجام شده توسط پژوهشگاه فناوري هاي نوين علوم زيستي جهاد دانشگاهي ابن سينا، 20 درصد زوج ها در کشور نابارور هستند و اين آمار بيانگر افزايش ميزان ناباروري نسبت به گذشته است. در حال حاضر با وجود درمان هاي پيشرفته ناباروري، بسياري از زوج هاي نابارور با يکي از اين درمان ها صاحب فرزند مي شوند ولي در مقابل، زوج هايي نيز هستند که هنوز درمان هاي کمک باروري نتوانسته آنها را پدر و مادر کند.

يکي از روش هايي که در کشور ما همواره صحبت کردن در مورد آن با حواشي زيادي همراه بوده، استفاده از رحم جايگزين است. البته اين روش سال هاست که در دنيا مطرح شده ولي در کشور ما چندسالي است که سر زبان ها افتاده و هميشه نيز انتقادهاي زيادي بر آن وارد بوده است؛ از مسائل شرعي قانوني گرفته تا مسائل مادي و اخلاقي اي که هنوز راه حل قانوني مشخصي ندارند. اين در حالي است که بسياري از زوج هاي نابارور به کمک اين روش صاحب فرزند مي شوند. براي اينکه از چند و چون روش رحم جايگزين اطلاعات کاملي به دست بياوريم، سراغ دکتر عليرضا ميلاني فر، عضو هيات علمي گروه حقوق و اخلاق زيستي پژوهشگاه ابن سينا رفتيم که در طول اين گفت و گو مرتب تاکيد مي کرد به جاي واژه رحم اجاره اي بگوييد رحم جايگزين و به فردي که رحمش را براي نگهداري جنين اجاره مي دهد، بگوييد زن صاحب رحم و هرگز کلمه نازا را به جاي نابارور به کار نبريد.

قبل از هر موضوع، برايمان بگوييد يک زوج نابارور در چه صورتي مي توانند از رحم جايگزين استفاده کنند؟

ببينيد، من بايد قبل از آنکه وارد بحث شوم، بگويم که اين قضيه دستورالعمل مشخصي ندارد. زوجي که تقاضاي استفاده از رحم جايگزين براي فرزندآوري را دارند، در ابتدا بايد براي ما مشخص شود که نابارور هستند. براساس تعريف سازمان جهان بهداشت اگر زوجي از نظر کلي سلامت باشند و در سنين باروري قرار داشته و يک سال قصد بچه دار شدن دارند به روش هاي معمول اقدام به بارداري کرده اند، ولي بارداري اتفاق نيفتاده نابارور محسوب مي شوند که اين ناباروري به زن و مرد بر مي گردد، نه تنها به يکي از آنها، يعني مي گويند زوج نابارورند. حال اگر زن و شوهري قبلا صاحب فرزند شده اند ولي در حال حاضر نابارور هستند به اين مشکل ناباروري ثانويه گفته مي شود و در صورتي که از ابتدا بارداري رخ ندهد، ناباروري اوليه خواهيد بود. از طرفي براي اينکه واقعه تولد رخ دهد ما نيازمند 4 عامل هستيم؛ اول سلول مردانه يا اسپرم، دوم سلول زنانه يا تخمک، سوم سلول تخم که از ترکيب اين 2 سلول به وجود آمده و چهارم محيطي که سلول تخم در آن پرورش پيدا کند. وقتي بارداري اتفاق نمي افتد، يکي از اين 4 عامل دچار اشکال شده يا ممکن است هر 4 تا يا 2 عامل از اين عوامل عملکرد اصلي خود را نداشته باشد. درمان به روش رحم جايگزين زماني اتفاق مي افتد که ما به 3 عامل اول يعني سلول زنانه، سلول مردانه و سلول تخم دسترسي داريم ولي محيطي که بايد جنين در آن رشد کند يعني رحم با اشکال مواجه است. اين اشکال ممکن است به گونه اي ظهور پيدا کند که اصلا بارداري اتفاق نيفتد يا اينکه جنين در رحم جايگزين مي شود ولي زود از بين مي رود.

آيا زماني که ناباروري زوجين براي شما محرز شد و علت آن نيز اشکال در نگهداري جنين در رحم مادر تشخيص داده شد، شما به زوجي روش رحم جايگزين را پيشنهاد مي دهد يا آنها را ابتدا به سمت ساير درمان هاي ناباروري مانند IVF و IUI سوق مي دهيد؟

ما در بررسي هاي اوليه علت ناباروري را مشخص مي کنيم و بعد در مورد روش درمان تصميم مي گيريم که اين تصميم گيري در مورد هر زوجين با توجه به شرايط و مشکلشان متفاوت است. مثلا خانمي را در نظر بگيريد که به دليل تصادف يا به علت تومور مجبور شده رحمش را بردارد، در اين صورت نمي تواند به کمک روش هاي ديگر درمان ناباروري، باردار شود و بايد از روش رحم جايگزين استفاده کند.

آيا شما در مرکز درمان ناباروري ابن سينا، افرادي را که کانديداي رحم جايگزين هستند به زوجين نابارور معرفي مي کنيد؟

نه! به دلايل مختلف ما اين کار را نمي کنيم، زوجين خودشان بايد فردي را که تمايل دارد تا فرزند آنها را در رحمش نگهداري کند، پيدا کنند. البته شايد مراکز ديگر اين کار را انجام دهند يا مراکزي باشند که اين افراد را به زوج ها معرفي کنند. در حال حاضر 70 مرکز درمان ناباروري در کشور وجود دارد. در هر صورت ما خانمي را که زوج ها به ما معرفي کردند از نظر سلامت بررسي مي کنيم تا ببينيم کانديداي مناسبي براي اين روش هست يا نه! قطعا فردي که مي خواهد با روش هاي آزمايشگاهي، جنين تشکيل شده يک زوج را در رحمش نگهداري کند، بايد از جهات مختلف بررسي شود.

لطفا در مورد ويژگي هايي که يک زن را کانديد براي نگهداري جنين در رحمش مي کند؟ توضيح دهيد.

زني که براي نگهداري جنين در رحمش انتخاب مي شود، بايد سنش کمتر از 35 سال باشد و ترجيح ما در مرکز ناباروري ابن سينا زير 30 است. علاوه بر آن بايد سابقه يک بارداري موفق را نيز داشته باشد. البته يک دوشيزه مي تواند اين کار را بکند ولي کار براي ما مشکل تر خواهد شد، چون در آن صورت بايد بررسي هاي بيشتري انجام شود. به همين دليل ما دوشيزه قبول نمي کنيم؛ چون نمي دانيم مي تواند جنين را نگه دارد يا نه. هم چنين زني که صاحب فرزند است بايد سن فرزندش از 10 سال بيشتر و از 3 سال کمتر نباشد. اگر داراي همسر است، حتما بايد همسرش رضايت بدهد و نه خودش و نه همسرش نبايد اعتياد داشته باشند. همچنين زن صاحب رحم بايد از سلامت متعارف برخوردار باشد، به گونه اي که ما از نظر بيماري هاي عفوني مانند ايدز و هپاتيت آنها را بررسي مي کنيم، علاوه بر آن بيماري هاي قلبي و ديابت نيز مورد ارزيابي قرار مي گيرند و بعد براساس شرح حال فرد، آزمايش هاي تکميلي نيز انجام مي شود.

آيا زن صاحب رحم از نظر بيماري هاي رواني نيز مورد بررسي قرار مي گيرد؟

بله، فردي که مي خواهد در اين فرآيند قرار بگيرد بايد از کفايت رواني مناسبي برخوردار باشد يعني زندگي روزمره و عادي وي به دليل مشکل هاي رواني اش مختل نشود. ممکن است فردي دچار استرس باشد ولي بتواند کارهاي خودش را انجام دهد ولي اگر مشکل هاي رواني فرد به حدي باشد که نياز به دارو و درماني دارد، ممکن است 2 مشکل به وجود آيد؛ اول آنکه دارهاي روان پزشکي با هورمون هايي که ما تجويز مي کنيم، تداخل دارد و دوم آنکه مصرف اين داروها به جنين آسيب مي زند، بنابراين سلامت رواني زن صاحب رحم اهميت زيادي دارد.

آيا زماني که يک زن واجد شرايط براي رحم جايگزين شناخته شد، فقط يک بار مي تواند اين مسئوليت را تقبل کند؟

ببينيد، بارداري يک ريسک است و اين خطر براي هر فردي با توجه به شرايط جسمي و رواني اش وجود دارد، ما بيش از يک بار اجازه اين کار را در مرکزمان نمي دهيم، چون سلامت خود فرد هم به مخاطره مي افتد. شايد يک زني بگويد من با تمام خطرها آشنا هستم و دوست دارم اين کار را بکنم ولي باز هم ما به دليل مشکل هاي زيادي که هم متوجه سلامت آن فرد مي شود و هم مشکل هاي قانوني و اخلاقي که به وجود مي آيد، بيش از يک بار موافقت نمي کنيم.

يکي از مسايل مهم در مورد استفاده از رحم جايگزين مسايل شرعي و اخلاقي آن است که مشکل هاي زيادي را ممکن است هم براي زوج ها و هم براي فرد صاحب رحم ايجاد کند. شما در مرکزتان چطور اين مشکل ها را مديريت مي کنيد؟

بعد از بررسي هاي انجام شده از زوجين و فرد صاحب رحم يک قرارداد بين طرفين تنظيم مي شود و اين قرارداد به اين منظور تهيه مي شود که طرفين نتوانند ادعا کنند که ما اطلاعاتمان در اين زمينه کم بود يا در اواسط کار منصرف شوند. البته بايد تاکيد کنم که هر جور قراردادي که تنظيم شود، هرچقدر هم که طرفين آن را مهر و امضا کنند باز هم بايد حسن سلوک داشته باشند و پشتوانه اخلاقي طرفين است که ضامن آن قرارداد است. درست است که استفاده از اين روش با مسائل شرعي و اخلاقي مواجه است ولي مهم اين است که طرفين بعد از اينکه در اين زمينه تحقيق و بررسي کردند و قرارداد را پذيرفتند تحت تاثير حرف هاي اطرافيان و دوست و آشنا قرار نگيرند.

شايد بهتر باشد براي روشن شدن موضوع تا حدودي وارد جزييات بشويم. اگر امکان دارد چند نمونه مثال برايمان ذکر کنيد تا افرادي که مي خواهند از اين روش استفاده کنند، علاوه بر آنکه به محاسن آن فکر مي کنند، در جريان مشکل هاي آن نيز باشند.

البته هر روشي مشکل هاي خاص خودش را دارد و بيان مشکل ها به اين معنا نيست که ما روشي را در اينجا رد يا تاکيد کنيم ولي ويژگي اي که درمان ناباروري نسبت به درمان ساير بيماري ها دارد، اين است که ما براي به نتيجه رسيدن به جاي يک نفر با چند نفر در ارتباط هستيم و اين کار را مشکل مي کند؛ مثلا جزو مفاد اصلي که بايد در قرارداد ذکر شود، اين است که نبايد زني که صاحب رحم است، در طول مدت بارداري در معرض ضرب و شتم يا دعوا و مرافعه قرار بگيرد ولي ضمانتي براي اين قضيه وجود ندارد. ممکن است طي بارداري، زن صاحب رحم دچار بيماري اي شود که هزينه درمان بالايي دارد، حال سوال اينجاست که اين هزينه را بايد چه کسي پرداخت کند؟ ممکن است همسر فردي که صاحب رحم است رضايت داده باشد که همسرش اين مسئوليت را قبول کند ولي بعد از چند ماه منصرف شود و بگويد به دليل مشکلاتي که براي همسرش ايجاد شده، نمي تواند به وظايفش همانند سابق ادامه دهد، پس من منصرف شدم. حتي مي تواند ادعا کند که چون همسرش نمي تواند نيازهاي جنسي وي را برآورده کند از رضايت خود صرف نظر مي کند. تصور کنيد يک زن مجرد، صاحب رحم است و بعد از يکي دو ماه يک خواستگار مستعد پيدا مي شود و قصد دارد ازدواج کند و مصرانه تقاضا دارد که بچه را سقط کند. تصور کنيد همه چيز به خوبي پيش رود ولي زن و مردي که جنينشان در رحم زن ديگري است به مسافرت مي روند و در مسافرت فوت مي کنند، در آن صورت تکليف فرزندشان چه مي شود؟ آيا اقوام آنها حاضرند حضانت بچه را قبول کنند؟ يا اگر زن صاحب رحم در هنگام زايمان فوت کرد، چه بايد کرد؟

مشکل هايي که شما به آن اشاره کرديد، نشان مي دهد با وجود آنکه استفاده از رحم جايگزين وابسته به قرارداد بين زوج ها و صاحب رحم است اما به همان ميزان نيز مي تواند دستخوش اتفاق هايي شود که بخش زيادي از آن راه حل قانوني مشخصي ندارد ولي اين کار تاکنون انجام شده و خيلي ها با اين روش بچه دار شدند. شما چه توصيه اي به زوج ها داريد که مشکل ها به حداقل برسد؟

همان طور که گفتم، ما در اين زمينه خلا قانوني داريم و بسياري از مشکل ها هم از همين جا ناشي مي شود. مثلا يک مساله مهم در اين زمينه شناسنامه نوزاداني است که با اين روش به دنيا مي آيند. براساس قوانين کشور ما، مادر نوزاد کسي است که بچه را به دنيا آورده، در صورتي که در اين روش زني که زايمان کرده، مادر بچه نيست. در اين صورت والدين بايد بروند دادگاه و ثابت کنند که پدر و مادر واقعي نوزاد هستند و بعد از طي مراحل قانوني، شناسنامه نوزاد را به نام خودشان بگيرند. بسياري از مشکل ها به پايبندي اخلاقي طرفين نيز بر مي گردد که هرچقدر سلوک اخلاقي بيشتري داشته باشند، مشکل ها کمتر مي شوند.

آيا آماري داريد که در مرکز ناباروري ابن سينا سالانه چقدر از زوج ها به روش رحم جايگزين صاحب فرزند مي شوند؟

نه، چون بسياري از زوج ها بعد از اينکه اقدام هاي اوليه شان را انجام دادند و جنين تشکيل و منتقل شد، ديگر به مراکز ما مراجعه نمي کنند و خودشان اقدام هاي درماني را تحت نظر متخصصان خارج از مرکز ما پيگيري مي کنند. گاهي نيز متقاضيان شهرستان هستند و بعد به شهر خود باز مي گردند، بنابراين آمار دقيقي در اين زمينه ندارم ولي مي توانم بگويم تعداد افرادي که از اين روش استفاده مي کنند زياد نيست.

متوسط هزينه هايي که همسران بايد براي استفاده از اين روش بپردازند، چقدر است؟

کليه هزينه هاي آزمايش هاي اوليه تکميلي که فرد صاحب رحم بايد انجام دهد به عهده زوج هاست ولي عدد مشخصي ندارد، چون ممکن است يک فرد با 40 هزار تومان آزمايش هايش انجام شود ولي فرد ديگري يکي دو ميليون بايد براي آزمايش هايش و هزينه هاي دارويي بپردازد، ضمن آنکه درخصوص قرارداد نيز اصلا نمي توان عدد مشخصي را بيان کرد. جالب است که در يک مورد فردي صاحب فرزند نمي شد، همکار وي از روي فداکاري به صورت رايگان تصميم گرفت که جنين آنها را در رحم خود نگه دارد. گاه نيز فرد صاحب رحم با يکي از زوجين نسبت فاميلي دارد و پولي بابت اين 9 ماه رد و بدل نمي شود.

مادربزرگي که نوه اش را به دنيا آورد!

سارا کونل زن 35 ساله اي است که به دليل مشکل هاي جسمي خاص قادر به نگاه داشتن جنين در رحمش نبود و به همين سبب، مادر 61 ساله اش، کريستين کيسي، قبول کرد نقش رحم جايگزين را براي دختر و دامادش بازي کند. سارا کونل در اين باره مي گويد: «ابتدا پذيرش اين مساله که کسي از اعضاي خانواده بخواهد نقش رحم جايگزين را بازي کند، کمي دشوار بود اما با گذشت زمان اين مساله براي همه حل شد.» نکته جالب اين است که کيسي 10 سال پيش يائسه شده بود و پزشکان با تزريقات هورموني و از طريق روش هاي آزمايشگاهي توانستند دوباره او را بارور کنند تا بتواند در بيمارستاني در شيکاگو، نوه خود (فينن) را به دنيا آورد. جالب است بدانيد کيسي اولين مادربزرگي نيست که نقش رحم جايگزين را براي اعضاي خانواده خود بازي کرده است. اين اتفاق در سال 1987 در آفريقاي جنوبي و در سال 2008 در اوهايو نيز افتاده بود و همه اين مادربزرگ ها نوه هاي خود را صحيح و سالم به دنيا آورده بودند.

به همسراني که مي خواهند با اين روش صاحب فرزند شوند، توصيه مي کنم...

1- قبل از آنکه بخواهند از روش رحم جايگزين بچه دار شوند، حتما با افراد داراي صلاحيت يعني متخصصان در اين زمينه و مراجع تقليد خود مشورت کنند.

2- مشکل هاي احتمالي را در نظر بگيرند و با علم به آنها از اين روش استفاده کنند.

3- بدانند که اين روش هزينه بر است و تا زماني که نظام حمايتي دقيقي در مورد آن وجود ندارد، بهتر است به عنوان گزينه آخر براي فرزندآوري به آن توجه کنند.

منبع : هفته نامه سلامت