بزرگنمايي:

چه خبر - فهرست بلندبالايي مخاطرات طبيعي سيل، زلزله، توفان، بهمن و خشکسالي... فهرست مخاطرات طبيعي، فهرست بلندبالايي است؛ فهرستي هراس‌آور و هشداردهنده که از وقوع بحران‌هايي بزرگ خبر مي‌دهد! از لحظه‌اي که مرگ روي سر جمعيت زيادي آوار مي‌شود. سهم کشور ما از اين فهرست، سهم کمي نيست و طبق آمارهاي موجود، ايران با 32 مخاطره طبيعي در رديف پرمخاطره‌ترين کشورها قرار گرفته است؛ بلايايي طبيعي که کسي از زمان وقوع‌شان خبر ندارد. اين اما همه ماجرا نيست. اگر در ماه‌هاي گذشته، خبرهاي داغ رسانه‌هاي نوشتاري و ديجيتال را دنبال کرده باشيد، حتما از فرونشست‌هاي متعدد زمين در گوشه گوشه کشور خبر دار شده‌ايد؛ فرونشست‌هايي 3 تا 36 سانتي‌متري که وقتي در کنار فروچاله‌هاي چندمتري اخير پايتخت قرار مي‌گيرند، هراس جديدي به دل شهروندان مي‌اندازند. هراس از وقتي که زمين زير پاي آدم‌هاي از همه جا بي‌خبر، دهان باز کند و هرچيزي را که آن بالاست، ببلعد. خميازه‌هايي ناگهاني که خيلي‌ها را نگران کرده و اين اتفاق را در زمره مخاطرات جديد و بحران‌زاي کشور ما قرار داده است؛ بهانه‌اي که باعث مي‌شود با کارشناسان و مسئولان مختلف صحبت کنيم و از دلايل تکرار اين حادثه در کشور بگوييم؛ اتفاقي که به زلزله خاموش تعبير مي‌شود و به گفته بسياري از کارشناسان، خسارت‌هاي ناشي از زلزله را دوچندان مي‌کند.

متهم رديف اول؛ برداشت آب‌هاي زيرزميني

برداشت بيش از اندازه آب‌هاي زيرزميني؛ اگر براي فرونشست‌هاي سريالي زمين در نقاط مختلف کشور دنبال مقصرمي گرديد، روي اين عامل بيشتر از بقيه عوامل فکر کنيد. اين اعتقاد مديرکل دفتر بررسي مخاطرات زمين‌شناسي، زيست‌محيطي و مهندسي سازمان زمين‌شناسي و اکتشافات معدني کشور است؛ مسئولي که انگشت اتهامش را به سمت برداشت بيش از اندازه آب‌هاي زير زميني گرفته و معتقد است، مهم‌ترين عامل بروز اين پديده در همه استان‌هاي کشور همين موضوع است.

امير شمشکي البته حرف‌هاي جالب‌تري هم دارد. او از توافقي بين سازمان مديريت و برنامه‌ريزي وقت و سازمان زمين‌‌شناسي و اکتشافات معدني کشور در سال 84 خبر مي‌دهد. طبق اين توافق بايد طي دوره‌هايي پنج‌ساله، ابعاد مختلف فرونشست در هر کدام از استان‌هاي کشور مطالعه و بررسي مي‌شد؛ مطالعه‌اي که در حال حاضر هم استان‌هاي تهران، کرمان، فارس، همدان و خراسان رضوي در حال انجام است.

نتايج اين مطالعه وقتي اهميت پيدا مي‌کند که بدانيم براساس آمارها در دشت‌هاي بحراني کشور سالانه به‌طور متوسط 15 سانتي‌متر فرونشست وجود دارد که در برخي دشت‌ها، ميزان آن به 20 تا 35 و در برخي نقاط ديگر تا 50 سانتي‌متر نيز مي‌رسد؛ پديده‌اي که شيوعش با توجه به بافت و جنس خاک متفاوت است.

پيامدهاي شيوع اين پديده اما دوست‌داشتني نيست. شمشکي همين جا به باير ماندن و غيرقابل استفاده شدن زمين‌هاي بسياري در گوشه و کنار کشور اشاره مي‌کند؛ اتفاقي که زيان‌هاي زيادي به دنبال دارد. آسيب به خطوط نفت، گاز و ريل کشور، تبعات منفي ديگري است که شمشکي به آن اشاره مي‌کند؛ حادثه‌هايي که با گذشت زمان هرکدام به تنهايي مي‌توانند بحراني بزرگ و حادثه‌اي تلخ در ابعاد وسيع به وجود بياورند؛ اتفاقي که پيشگيري از آن احتياج به همکاري همه‌جانبه نهادهاي مختلف دارد. مديرکل دفتر بررسي مخاطرات زمين‌‌شناسي با اشاره به همين موضوع مي‌گويد: در اين زمينه، همه دستگاه‌هايي که در ارتباط با پديده فرونشست فعاليت مي‌کنند، با اشتراک اطلاعاتشان در سازمان زمين‌‌شناسي، امکان فعاليت‌هاي ميداني مناسب‌تري را براي محققان اين مرکز پديد مي‌آورند.

هميشه پاي يک عامل انساني در ميان است

فرونشست چيست؟ براي اين سوال دوکلمه‌اي، جواب مفصلي وجود دارد. در تعريف يونسکو، فرونشست عبارت است از فرو ريزش يا نشست سطح زمين؛ اتفاقي که به علت‌هاي مختلف و در مقياس‌هاي گوناگون رخ مي‌دهد. به‌طور معمول اين اصطلاح به حرکت قائم رو به پايين سطح زمين گفته مي‌شود.

به عبارت ديگر فرونشست پديده‌اي است با عوامل فراوان، ‌ازجمله عمليات انساني مانند معدنکاري يا برداشت آب‌هاي زيرزميني و نفت، آب شدن يخ‌ها، حرکت آرام زمين و خروج گدازه. اين پديده طبيعي اما با فروچاله‌هايي که هرچند وقت يکبار در سطح شهرها ايجاد مي‌شوند، متفاوت است. محمدجواد بلورچي، سخنگوي سازمان زمين‌‌شناسي و اکتشافات معدني کشور با تاکيد بر اين موضوع مي‌گويد: حوادثي که در ماه‌هاي اخير و در نقاط مختلف پايتخت رخ داد که شهرداري در اين مناطق مشغول احداث تونل مترو بود، فرونشست نيست و فروچاله يا فرو ريزش شناخته مي‌شود. فروچاله‌ها اما از ديدگاه علم زمين‌‌شناسي، ايجاد فرورفتگي در سطح زمين است، فرورفتگي‌هايي در اشکال بيضي و کروي با ديواره‌هايي با شيب تند در ابعاد سه تا 10 متر.

بلورچي با اشاره به اين موضوع مي‌گويد: عامل اصلي‌اي که باعث ايجاد فروچاله‌ها مي‌شود، به وجود آمدن حفره‌هاي عميق در زير‌زمين است و از آنجا که در بيشتر موارد عامل انساني باعث به وجود آمدن اين حفره‌ها مي‌شود، بايد نهاد‌هاي مختلف در نظر داشته باشند که با دستکاري انساني، اين حفره‌ها را در زير‌ زمين ايجاد نکنند.

تشديد خسارات زلزله با شيوع پديده فرونشست

براي همه آنهايي که از زلزله و تکان‌هاي شديد زمين و ويراني ساختمان‌ها مي‌ترسند، فرونشست مي‌تواند يک هشدار باشد؛ پديده‌اي که باعث تشديد خسارت‌هاي احتمالي ناشي از زلزله مي‌شود؛ اين ارتباط را رئيس سازمان مديريت بحران کشور، بين اين دو پديده طبيعي برقرار مي‌کند. اسماعيل نجار با اشاره به کاهش سطح آب‌هاي زيرزميني و شيوع پديده فرونشست در بخش‌هايي از کشور مخصوصا پايتخت مي‌گويد: در سال‌هاي اخير، تغيير اقليم و کاهش بارندگي در سطح کلان و جهاني، همچنين نياز به آب و منابع آبي در داخل شهر باعث شد ميزان برداشت از سفره‌هاي زيرزميني بيش‌از حد مجاز انجام شود.

رئيس سازمان مديريت بحران کشور با اشاره به دو عامل تمرکز جمعيت و بافت شهري آثار و پيامد‌هاي فرونشست را در شهر تهران بيش از بقيه نقاط کشور مي‌داند و مي‌گويد: ما نشانه‌هاي فرونشست زمين را در نقاط مختلف کشور مي‌بينيم، اما اين پديده طبيعي بيشتر در مناطق بياباني و دشتي رخ مي‌دهد که خالي از سکنه هستند و به همين علت چندان مورد توجه قرار نمي‌گيرد، درحالي که در تهران به دليل تمرکز جمعيت زيادي که وجود دارد، مي‌تواند شديدا آسيب‌زا باشد. جمعيت بيش از 10 ميليون نفري تهران، موضوعي است که مورد توجه نجار قرار مي‌گيرد؛ جمعيتي که نجات‌شان در مواقع بحراني مانند زلزله کار سختي است. به همين دليل مي‌گويد: متاسفانه وضعيت ساخت و ساز بناها، خيابان‌ها، راه‌ها و حتي مکان گزيني براي ساخت و ساز بناهاي مختلف در تهران در شرايط مناسبي قرار ندارد. در نتيجه با تشديد فرونشست زمين، خطرات بيشتري جان و مال مردم را تهديد مي‌کند.

خسارات ويرانگر و جبران‌ناپذير فرونشست

ردپاي فرونشست را در نقاط مختلف کشور مي‌توان ديد؛ ردپايي که بيشتر از همه خودش را در دشت‌هاي اصفهان، قزوين، تبريز، رفسنجان، ورامين، کرج، شهريار و تهران نشان مي‌دهد تا جايي که گزارش‌هاي رسمي سازمان زمين‌‌شناسي از فرونشست 36 سانتي‌متري برخي مناطق در طول يک سال خبر مي‌دهند و از پديده‌اي حکايت مي‌کنند که مي‌تواند هزينه‌هاي زيادي به بار بياورد؛ موضوعي که مورد توجه مدير بخش زلزله مرکز تحقيقات ساختمان و مسکن وزارت راه و شهرسازي هم قرار گرفته است، تا جايي که علي بيت‌اللهي آن را مساله‌اي ملي عنوان مي‌کند و مي‌گويد: نبايد از مساله فرونشست زمين با بي‌اعتنايي گذر کنيم.

به گفته اين کارشناس، فرونشست زمين در بيشتر دشت‌هاي کشور در حال رخ دادن است، اما آنچه باعث شده اخبارش در تهران رسانه‌اي‌تر شود، خسارت‌هايي است که به بار آورده است؛ خسارت‌هايي که آسيب‌هاي زيادي را به زيرساخت‌هاي آب، برق و گاز شهري زده‌اند. بيت‌اللهي با اشاره به همين موضوع مي‌گويد: زيرساخت‌هاي شهري در پايتخت يعني آب، برق و گاز در برابر فرونشست زمين آسيب‌پذير هستند و اگر اين پديده در مناطقي رخ بدهد که شريان‌هاي اصلي آب و گاز از آنها عبور مي‌کنند، خسارات زيادي برجا خواهند گذاشت.

خساراتي که مدير بخش زلزله مرکز تحقيقات ساختمان وزارت راه از آن نام مي‌برد، تنها خسارات مادي نيست. به اين فهرست مي‌توان خسارات جاني زيادي را هم اضافه کرد؛ همان موضوعي که باعث نگراني کارشناسان شده است. همين‌جاست که بيت‌اللهي از آسيب‌پذير‌بودن خيابان‌ها، جاده‌ها، بناها و حتي خطوط مترو براثر فرونشست زمين خبر مي‌دهد و مي‌گويد: بايد تا جايي که امکان دارد به ايمن‌سازي شريان‌هاي اصلي گاز، برق و آب بپردازيم که البته اين موضوع، هزينه زيادي به دنبال دارد. ايمن‌سازي اين شريان‌هاي اصلي، وقتي اهميت پيدا مي‌کند که مدير بخش زلزله مرکز تحقيقات ساختمان وزارت راه به فرسودگي شبکه انتقال آب اشاره مي‌کند؛ مشکلي که تشديد‌کننده پديده فرونشست است.

آسيب‌هاي فرونشست به همين‌جا خلاصه نمي‌شود. بيت‌اللهي نقش فرونشست زمين در آسيب‌زدن به شبکه ريلي کشور را کم تاثير نمي‌داند و به همين دليل مي‌گويد: سامانه حمل و نقلي پايتخت، سامانه کوچکي نيست. چند مسير اصلي مانند مسير راه آهن تهران ـ اهواز، تهران ـ مشهد، تهران ـ جنوب و تهران ـ تبريز در اين محدوده گسترده شده که با استمرار روند فرونشست‌ها به آنها آسيب وارد مي‌شود. اما چه عاملي باعث تسريع روند فرونشست در پايتخت شده است؟ اين سوال را اگر از بيت‌اللهي بپرسيد، او در جواب مي‌گويد: خشکسالي ناشي از کاهش حجم بارش، ميزان برداشت آب از سفره‌هاي زيرزميني دشت تهران را افزايش داده و همين مساله در درازمدت، فرونشست زمين در پايتخت و اطراف آن را تشديد کرده است؛ پديده‌اي که خطري فراتر از زلزله دارد.

مدير بخش زلزله‌‌شناسي و خطرپذيري به فروچاله‌هاي ايجاد شده در سطح شهر تهران اشاره مي‌کند و مي‌گويد: در برخي نقاط تهران، نشست زمين به شکل فرو چاله قابل مشاهده است؛ فروچاله‌هايي که دهان باز کردن ناگهاني‌شان، دل خيلي‌ها را به لرزه انداخته است.

منبع: جام جم