بزرگنمايي:

موسيقي مي تواند سلاح موثري براي تقويت توانايي هاي شناختي و حرکتي کودکان مبتلا به اوتيسم باشد. اما در عين حال، مشکلاتي نيز در اين ميان وجود دارد.

يکي از روش هاي درماني براي کودکان مبتلا به اوتيسم، موسيقي درماني است. موسيقي به اين کودکان کمک مي کند به هماهنگي يا يکپارچگي بين احساسات خود دست پيدا کنند؛ يعني بين حس شنوايي و ساير احساسات با شنيدن موسيقي هماهنگي به وجود مي آيد که مي تواند در روند درمان اين کودکان بسيار موثر باشد. نکته ديگري که درباره موسيقي و بچه هاي مبتلا به اوتيسم مطرح مي شود، اين است که استعدادهاي نهفته اي در زمينه موسيقي پرورش بدهند. در اين مطلب با توصيه هايي براي پرورش استعدادهاي نهفته کودکان مبتلا به اوتيسم آشنا خواهيدشد.

واقعيت اين است که برخي بچه هاي مبتلا به اوتيسم، جزاير کشف نشده اي از هوش و استعداد دارند؛ يعني ممکن است نبوغي در زمينه هاي مختلف مانند موسيقي، رياضي، بويايي و... نشان بدهند و به طول کلي، يکي از حس ها آنها به صورت خاصي، قوي عمل کند. با اين حال، بايد بدانيم که اين بچه ها، به قدري نشانه هاي آشکاري از نبوغ بروز مي دهند که نيازي به سعي براي کشف استعدادهايشان نداريم؛ مثلا در فيلم «مرد باراني»، ما با يک شخصيت مبتلا به اوتيسم مواجه هستيم که مي تواند در مدت کوتاهي، تمام شماره تلفن هاي شهر را حفظ کند. برخي بچه هاي مبتلا به اوتيسم حتي مي توانند متن هايي با زباني غير از زبان مادري خود بخوانند، بدون اينکه درکي از مفهوم اين لغات داشته باشند.

اما همان طور که گفته شد، بروز چنين استعدادهايي در گروهي از اين بچه ها، به قدري آشکار است که نياز چنداني به صرف هزينه براي کشف آنها نيست. براي کشف استعدادهاي بچه هاي عادي يا کودکان مبتلا به اوتيسم صرفا به خانواده ها توصيه مي کنيم سد راه آنها نشوند؛ يعني نيازي به هل دادنشان نيست، لزومي ندارد آنها را به زور به سمت و سوي دلخواه خودمان بکشيم؛ يعني رفتن به کلاس هاي مختلف و آموزش هاي فشرده براي کشف استعداد بچه هاي مبتلا به اوتيسم را راه مناسبي براي برخورد با اين گروه از کودکان نمي دانيم و نيازي نيست که والدين با توسل به آموزش هاي فشرده، کودکان خود را آزار بدهند.

يکي از مشکلاتي که گاهي برخي خانواده ها با آن مواجه مي شوند، اين است که نمي توانند روابط بين بچه هاي سالم و کودکان مبتلا به اوتيسم خود را مديريت کنند. اين خانواده ها، گاهي بيش از حد به فرزند بيمار و گاهي هم بيش از حد به فرزند سالم خود توجه مي کنند که در هر دو صورت، مشکلاتي به وجود مي آيد. بچه هاي مبتلا به اوتيسم در موارد زيادي به مراقبت و گاهي کار و توجه بيشتري نياز دارند. والدين بايد به خواهر يا برادر اين بچه ها بگويند که خواهر يا برادر آنها به دليل بيماري و مشکلي که دارد، بايد تحت مراقبت بيشتري قرار بگيرد.

والدين نبايد بار نگهداري و مراقبت از بچه هاي مبتلا به اوتيسم را گردن بچه هاي سالم بيندازند زيرا آنها اجباري براي کشيدن جور بيماري خواهر يا برادرشان ندارند. البته مي توانيد گاهي از بچه هاي ديگر کمک بخواهيد اما نبايد بار مسئوليت فرزند بيمارتان را بر دوش آنها بيندازيد. در غير اين صورت، خشمي نهفته در وجود بچه هاي سالم نسبت به کودک مبتلا به اوتيسم پديد مي آيد. حالا اگر نوع شخصيت بچه هاي سالم به گونه اي باشد که حسادت هم درون آنها باشد، اين خشم و کينه، شديدتر هم خواهدشد. والدين بايد به فرزندان سالم بگويند که رفتن به کلاس هاي ويژه يا طي درمان هاي خاص، به دليل بيماري و نياز بيشتر خواهر يا برادر آنهاست تا بتوانند هيجان هاي بچه ها را کنترل کنند.

گاهي برخي خانواده هايي که کودک مبتلا به اوتيسم دارند، بيش از اندازه و بي فايده براي اين بچه ها هزينه و آنها را در کلاس هايي مانند زبان، رياضيات و موسيقي ثبت نام مي کنند اما در حال حاضر، بحث هزينه- اثربخشي براي اين بچه ها مطرح است. يعني والدين بايد ببينند در ازاي هزينه اي که براي اين بچه ها مي کنند، چه سودي دريافت خواهند کرد. هزينه هايي که براي اين بچه هاي مي شود بايد به روند درمان آنها کمک کند.

گاهي اضافه کاري بيش از اندازه براي اين کودکان، تاثير منفي هم دارد. بيماري اوتيسم، نوعي بيماري با طيف هاي مختلف است. مثلا برخي از کودکان مبتلا به اوتيسم از عقب ماندگي ذهني هم رنج مي برند و خانواده آنها، هزينه هاي زيادي براي سوادآموزي آنها مي کنند در حالي که بايد اين هزينه را صرف آموزش شيوه زندگي و کارهاي پايه اي کنند. مثلا راه هاي نظافت شخصي، غذاخوردن، ارتباط با ديگران. بايد چگونگي انجام کارهاي شخصي را به جاي آموزش هاي بي فايده به آنها بياموزند تا زندگي راحت تري داشته باشند.

درنهايت بايد به اين نکته هم اشاره کنم که برخي والدين مي خواهند آرزوهايي را که در مورد بچه هاي مبتلا به اوتيسم بر باد رفته است، در بچه هاي سالمشان محقق کنند و همين مساله باعث مي شود که بار اضافي و بيشتري بر دوش بچه هاي سالم از نظر آموزش بيفتد اما پدر و مادر، مسئول حفظ، نگهداري، سلامت و آموزش دادن به بچه ها هستند و نبايد فراموش کنند که هرکدام از بچه ها، هويت مستقلي دارند. ما مالک بچه ها نيستيم که بخواهيم تصميم بگيريم چه کار کنند و چه کار نکنند. بايد با هوشياري مناسب، حواسمان باشد که بچه هاي سالم و کودک بيمار را به نحوي بار بياوريم که هم مهارت هاي لازم را در زندگي بياموزند و هم بار اضافي بر دوششان نيفتد.

براي بسياري از افراد دچار اوتيسم، موسيقي قلمرويي از لذت هاي خاص است و موسيقي درماني راهکار مشهوري براي درمان خردسالان و بزرگسالان مبتلا به اوتيسم به شمار مي رود. متاسفانه تعداد بسيار کمي از مربيان موسيقي براي کار با افراد داراي اختلال هاي ناشي از اوتيسم تربيت شده اند. بنابراين يافتن مربي اي که علاقه و توان آموزش صحيح خواندن يا نواختن را به کودکان مبتلا به اوتيسم علاقه مند به موسيقي داشته باشد، دشوار است؛ دشوارتر از آن، يافتن مربي براي نوجوان يا فرد بزرگسال دچار اوتيسم است. مزاياي آموزش موسيقي به کودکان اوتيسمي بسيار زياد است؛ در حدي که امروزه برخي از کارشناسان معتقدند آموزش موسيقي مي تواند توانايي هاي شناختي و حرکتي اين کودکان را تقويت کند. خواندن يا نواختن در يک گروه موسيقي نيز مي تواند باعث تقويت مهارت هاي اجتماعي و ارتباطي، اعتماد به نفس، دوستي و احترام به خود و ديگران شود.

پسر من «تام» بيش از 7 سال درس هايي با ساز کلارينت گرفت و 4 سال هم پيانو نواخت. تمام مربيانش نقطه مشترکي داشتند؛ هيچ کدام هرگز با شخص دچار اوتيسم کار نکرده بودند. هرچند همه آنها ميل به تلاش در اين زمينه داشتند. با گذشت زمان، تام از مرحله فروکردن اسباب بازي هايش در انتهاي شيپوري کلارينت و اجراي قطعه «نان شيريني مخصوص عيد پاک» روي پيانو تا حضور در گروه موسيقي جاز پيشرفته و گروه موسيقي کمپ تابستاني و نواختن قطعات مشهوري از بتهوون رشد کرد. شايد بپرسيد معلمان تام چگونه موفق شدند او را به اين درجه از مهارت در موسيقي برسانند؟ مانند تمام معلم هاي خوب، آنها از مجموعه متنوعي از وسايل، بردباري زياد، شوخ طبعي و ميزان قابل توجهي انعطاف استفاده کردند. اما اين تکنيک ها هم بسيار موثر بودند:

به نظر مي رسد ترکيبي از تکنيک هاي آموزشي «چندحسي» [درگير کردن حواس مختلف در يک زمان] به خوبي عمل کند. ضربه هاي ريتميک، دست زدن هاي ريتميک، استفاده از لوازم کمکي بصري براي آموزش ارزش زماني نتها، حتي حرکت دور اتاق براي انجام حرکات موزون با نت هاي سياه و سفيد و چنگ مي تواند موثر باشد.

از آنجا که کودکان مبتلا به اوتيسم اغلب توان شنوايي موسيقي کامل را دارند، اگر کودکتان توانايي غيرعادي در ناميدن نت ها بدون ارجاع به مرجع صوتي دارد، بسيار ارزش دارد و بايد اين مورد را بررسي کنيد. همچنين بسياري از کودکان دچار اوتيسم توانايي اجرا براساس گوش را دارند. معلمان تام از قابليت نواختن با گوش استفاده و او را وادار به تکرار عبارت هاي موسيقي مي کردند بدون آنکه نگران باشند که کدام نت در حال نواخته شدن است.

همراه کردن نام نت ها با صداها مي تواند شروع بهتري نسبت به همراه کردن نام نت ها و نشانه هاي نوشتاري آنها باشد. هنگامي که هنرجو نت ها و نام هايشان را بداند، راحت تر مي تواند نت خواني [از روي کاغذ] خود را ارتقا دهد.

انتخاب قطعات براساس علاقه هنرجو روشي عالي براي پيشرفت است. پسر ما عاشق هر آن چيزي بود که در فيلم «فانتزي» يا حتي در مجموعه کارتون کودکان «اينشتين کوچک» مي شنيد.

برخي از افراد مبتلا به اوتيسم داراي حس آميزي يا سينستزي هستند؛ توانايي اي در مرتبط کردن نت هاي موسيقي با رنگ ها، شکل ها و... خوب است که از شاگردتان بپرسيد چه رنگ ها و اَشکالي را در تصور خود با شنيدن نت هاي مشخص مي بيند. پسر ما نت ها را مانند رنگ هاي درون طيف رنگين کمان مي بيند (قرمز، نارنجي، زرد، سبز، آبي، نيلي و بنفش) بنابراين نت «دو»: قرمز، نت «ر»: نارنجي و...

براي معلمان مهم است که بدانند کودکان مبتلا به اوتيسم، حتي با اختلال هاي کلامي، ممکن است استعداد قابل توجهي داشته باشند و ترس از صحنه شان کم باشد يا اصلا ترس از صحنه نداشته باشند. معلمان بايد جدي به آماده سازي کودکان مبتلا براي اجراي رسيتال توجه کنند. با وجود اين، نه فقط تمرين موسيقي، بلکه فرآيند اعلام برنامه، به صحنه رفتن، اجراي قطعه موسيقي و نهايتا ترک مناسب صحنه داراي اهميت است.

اگر به حضور فرزندتان در يک گروه موسيقي از هر نوعي اميدوار هستيد، آماده کردن او بسيار اهميت دارد. موسيقي با پايه گروه نوازي که قابل پيش بيني و تکرارشدني است، روشي خوب براي مبتلايان به اوتيسم در همکاري با ديگر افراد، بدون فشار ناشي از تعاملات جديد است. به بيان ديگر، اين شيوه باعث درک سکوت هاست و توانايي ساکت ماندن را هنگامي که ديگران مي خوانند يا مي نوازند به فرد مي دهد. علاوه بر اين، يک بَند، ارکستر يا گروه کر، بزرگ و پرصداست و چراغ هاي صحنه پرنور و همه اين موضوعات حسي مي توانند نگران کننده باشند. واضح است که قرار دادن يک فرد دچار اوتيسم که در سطح ديگر اعضا اجرا نمي کند در گروه فکر خوبي نيست. در ادامه نکته هايي درباره آماده سازي اين افراد براي اجراي گروهي ذکر خواهد شد:

• همراهي براي او انتخاب کنيد: افراد دچار اوتيسم ممکن است در دنبال کردن يک مسير کلامي دچار مشکل شوند. يک رهبر گروه، دستيار، حامي يا دوست مي تواند کنار هنرجو بنشيند و او را در يافتن نقطه دقيق در صفحه ياري کند. با توجه به نيازهاي فرد مبتلا به اوتيسم، آن فرد همراه يا دوست مي تواند در صورت نياز در يافتن محل نشستن نوازنده و ورود و خروج به صحنه هم کمک کند.

• همه چيز را ضبط کنيد: مطمئن شويد که هنرجويتان مي داند چه زماني و چه مدت بايد ميان عبارت ها سکوت کند. براي کمک مي توانيد کار گروه را ضبط کنيد و از هنرجو بخواهيد که بخش خودش را با آن تمرين کند.

• تمام مراحل کار را پيش بيني و تمرين کنيد: تمام مراحل آمدن به روي صحنه، نواختن و خروج از صحنه را تمرين کنيد. اگر نياز به جا به جايي پايه هاي نت يا ديگر وسايل موسيقي روي صحنه وجود دارد، مطمئن باشيد که اين کار بايد جزئي از تمرين باشد. اگر چراغ ها قرار است روشن شوند، چراغ ها را هم در تجربه تمريني وارد کنيد.

• کودک را در جاي درست بنشانيد: به جايگاه کودک در گروه توجه کنيد. برخي افراد دچار اوتيسم به صدا حساس هستند بنابراين نشاندن اين بچه ها کنار سازهاي پرسروصدايي مانند ساکسيفون يا شيپور مي تواند انتخاب نامناسبي باشد.

• تمرين بيشتر، موفقيت بيشتر: همه به تمرين نياز دارند، اما افراد دچار اوتيسم نه تنها بايد تمرين کنند، بلکه بايد در صورت نياز آموزش هاي بيشتري ببينند، در اين صورت است که موسيقي به شکل دقيق فراگرفته مي شود. براي اين افراد، از ياد بردن آموخته نادرست موسيقيايي مي تواند بسيار سخت باشد.

همان طور که گفته شد، موسيقي مي تواند سلاح موثري براي تقويت توانايي هاي شناختي و حرکتي کودکان مبتلا به اوتيسم باشد. اما در عين حال، مشکلاتي نيز در اين ميان وجود دارد. اما توجه به اين نکته ضرورت دارد که مشکلاتي که مبتلايان به اوتيسم عموما با آن مواجه اند، به توليد موسيقي مربوط نيست بلکه از توانايي خواندن و درک علائم نت نگاري و مديريت مسائل احساسي مربوط به گروه نوازي ناشي مي شود. اين افراد در يادگيري اطلاعات پايه اي- نت نويسي، ديناميک ها، کشش هاي زماني و...، ممکن است به زمان بيشتري نياز داشته باشند. هرچند در اغلب موارد بردباري، کار سخت و فداکاري مربي، پاداش باارزشي خواهد داشت.

دکتر نسرين اميري، فوق تخصص روان پزشکي کودک و نوجوان

گردآوري : گروه سلامت سيمرغ

منبع : هفته نامه سلامت