بزرگنمايي:

چه خبر - ماهنامه دانشمند - اميرحسن موسوي: طالع بيني، فال تاروت، کف بيني، شخصيت شناسي بر اساس ماه تولد، فال ورق، فال ازدواج، پيش بيني آينده، هاله انرژي، هوميوپاتي، چاکرا، سنگ هاي شفابخش، کارما، راز قانون جذب، انرژي مثبت و اسرار کوانتومي موفقيت عباراتي است که بسيار شنيده ايم. اما شايد برايتان جالب باشد داده هاي Google Trends درباره جستجوي اين اصطلاحات به زبان فارسي از سوي ايرانيان چه مي گويد.

بين عبارات اينچنيني، طالع بيني و فال بيشترين واژگاني است که ايرانيان جستجو کرده اند و بين ترکيبات مختلف طالع بيني و فال، عبارات طالع بيني ازدواج، طالع بيني ماه، فال حافظ، فال روزانه، فال قهوه و فال تاروت رايج ترين ترکيبات جستجو شده در گوگل هستند.



نکته قابل تأمل عبارت «طالع بيني» است که بين 20 کلمه اول جستجوي ايرانيان جاي دارد اما آيا اين ادعاها علمي اند؟ آيا علم ثابت کرده که ماه تولد افراد بر شخصيت شان اثرگذار است يا فيزيک امروز وجود انرژي مثبت يا هاله انرژي افراد را اثبات کرده است؟ آيا اثر درماني هوميوپاتي يا انرژي درماني را پزشي امروز تاييد کرده است؟

واقعيت اين است که ليست بالا و پرسش هاي اينچنيني بسيار طولاني است و نمي توان به همه آنها پرداخت، شايد هر کدام از ما با بخشي از آنها مواجه شده باشيم يا حتي مسئله مان باشد.

Google Trends

در دنيايي که هر روز گستره دانش ها افزايش مي يابد، طبعا نمي توان در همه حوزه ها متخصص بود و از پزشکي تا فيزيک اطلاعات تخصصي داشت تا با کمک آن اطلاعات بتوان ادعاها را راستي آزمايي و صحت و سقم آنها را بررسي کرد اما خوشبختانه روش و ابزارهاي علم روشن است و آشنايي مختصر با چيستي علم و نحوه کارکرد آن (Scientific Method) و پرورش مهارت تفکر نقادانه (Critical Thinking) مي تواند ما را از بسياري از اين فريب ها مصون دارد.

واقعيت اين است که براي بسياري از ما اتفاقات رازآميز جذاب است؛ نيروهاي فراطبيعي، توانايي خواندن ذهن افراد، پيشگويي آينده يا شايد توانايي ارتباط برقرار کردن با ابعاد بالاتر! شايد براي تان جالب باشد که بدانيد اعتقاد به مسائل اينچنيني تا حدود زيادي جهاني است.



براي مثال نتايج نظرسنجي هاي موسسه افکار Public Policy Polling آمريکا نشان مي دهد که 71 درصد آمريکايي ها انواعي از پديده هاي فراطبيعي را باور دارند. 41 درصد به احساسي وراي حواس پنج گانه فيزيکي و 29 درصد به طالع بيني معتقد هستند؛ بدان معني که موقعيت اجرام آسماني به گونه اي در سرنوشت انسان ها موثر است.

مطالعات آماري جالب ديگري هم انجام شده است. مثلا نتايج نظرسنجي موسسه «هريس» در ايالات متحده حاکي از آن است که 21 درصد آمريکايي ها معتقدند دولتمردان وجود غريبه هاي فضايي را از افکار عمومي پنهان مي کنند.

چه چيزي علمي است؟

علم به معني Science، نوعي فعاليت سازمان يافته است که هدف آن توليد و ساماندهي دانش درباره جهان طبيعي يا پديده هاي طبيعي، بر مبناي امور تجربي و در قالب تبيين ها و پيش بيني هاي آزمون پذير است. يعني به عبارتي همان کاري است که دانشمندان در دانشگاه ه ها و مراکز تحقيقاتي و پژوهشي انجام مي دهند.

اين فعاليت چند ويژگي منحصر به فرد دارد که آن را از حوزه هاي ديگر معرفت بشري متمايز مي کند. يکي از مهم ترين ويژگي هاي نهاد علم، گشتن به دنبال اطلاعاتي است که درک صحت و سقم آنها براي ديگران امکان پذير باشد، يعني آن اطلاعات در چنان شرايطي به دست آمده باشد که ديگر افراد صاحب صلاحيت نيز بتوانند مشاهدات مشابهي انجام دهند و ببينند که آيا همان نتايج به دست خواهد آمد يا نه.

دومين ويژگي مهم روش علمي کنترل است؛ يعني به کارگيري فرآيندي خاص براي کاستن از خطا، هم در مشاهدات و هم تفسير نتايج تحقيقات. سومين ويژگي مهم روش علمي دقت در به کارگيري زبان است. از آنجا که بسياري از کلمات و مفاهيم رايج در زبان معمولا مبهم يا نامفهوم اند، در روش علمي سعي بر اين است که از زبان به صورت دقيق و بدون ضد و نقيض گويي استفاده شود.

ويژگي مهم ديگر شک سازمان يافته است. رد علوم تجربي تقريبا هيچ گزاره يقيني و نهايي وجود ندارد و فعاليت ها و محتويات علمي هميشه در فرآيند اصلاح و بهبود دادن قرار دارند. در علوم تجربي آزمايش ها صحت يک نظريه را تاييد يا رد مي کنند و هيچ وقت آن نظريه را اثبات نمي کنند. در واقع هر مشاهده که مويد يک نظريه باشد درجه صحت آن نظريه را افزايش مي دهد. يکي از مهم ترين ويژگي هاي ديگر گزاره هاي علمي اين است که آنها همواره بايد تن به محک تجربه بدهند.



فرض کنيد شخصي ادعا کند در تخم مرغ، قورباغه اي وجود دارد که با اولين و کوچک ترين ضربه تبديل به سفيده و زرده تخم مرغ مي شود و هرگونه فعاليت در راه شناخت محتويات درون آن، مثلا روش ايکس ري همچنان قورباغه را تبديل به محتويات معقول تخم مرغ کند!

خب اين روش در هيچ حالتي تن به محک تجربه نمي دهد و نمي آن آن را به راستي آزمايي نهاد. حتي اگر چنين ادعايي درست باشد، علمي نيست. شايد بهتر باشد بگوييم چنين ادعايي را با روش هاي علمي نه مي توان تاييد و نه مي توان رد کرد.

شبه علم يعني چه؟

شبه علم ادعاها و باورهايي است که ادعاي علمي بودن دارند اما با روش هاي علمي فرسنگ ها فاصله داشته و در واقع به طور فريبنده اي از ادبيات و کلمات جهان علم براي بيان اموري خلاف واقع و تاييد نشده استفاده مي کنند. شايد مهم ترين خصوصيت آنها اين باشد که تقريبا هيچ يک از ويژگي هايي را که براي روش علمي ذکر شده اند دارا نيستند. هدف شبه علم جذب مخاطب غيرمتخصص و سوءاستفاده از عدم آگاهي آنها و در بسياري از موارد سوءاستفاده هاي مالي از اين ناآگاهي هاست.

همه شبه علم ها خصوصيات تقريبا مشترکي دارند و همين مسئله سبب مي شود که به آساني از محتويات اصيل علمي تمايز يابند. شايد بخشي از آنچه را که به غلط از متافيزيک برداشت مي شود، بتوان در دسته شبه علم قرار داد؛ اموري مانند انرژي درماني، طالع بيني، فال قهوه، احضار ارواح، پيش بيني سرنوشت و بيان ويژگي هاي شخصي بر اساس ماه تولد، چاکراهاي بدن، انرژي هاي فراکيهاني! و اموري از اين دست که در مواقع لزوم همه ادعاي علمي بودن دارند و در مواقعي ديگر مي گويند هنوز دانش بشري به اين چيزها دست پيدا نکرده است. در دياگرام زير بعضي از ويژگي هاي آنها را مرور مي کنيم.

تن به محک تجربه نمي دهند

از عبارات مبهم شبه علمي استفاده مي کنند که معناي مشخصي ندارد. مثلا وقتي مي گويند انرژي امواج، معلوم نيست مقصودشان آيا همان انرژي حاصل از امواج الکترومغناطيسي است که همه اشيا بسته به دماي شان در طول موج هاي مختلف از خود ساطع مي کنند يا نوع ديگري از انرژي است؟!



از مراجع مشکوک و نامعلوم استفاده مي کنند، مثلا مي گويند دانشمندان ژاپني اثبات کرده اند که ... اين روش ارجاع يکي از مشخصه هاي بارز ذکر منبع در شبه علم است و معمولا در آخر هم معلوم مي شود که چنين دانشمنداني اصلا وجود خارجي ندارند.

ارجاع دقيق علمي يعني به شما نام فرد، دانشگاه، تيم تحقيقاتي يا نام ژورنالي را که نتايج پژوهش در آن منتشر شده است، ارائه دهد.

توطئه انديشي، استفاده ناشيانه از کلمات ثقيل علمي مانند فيزيک کوانتوم، نسبيت، اشعه کيهاني و ... تکيه بر همهمه و شايعه به جاي انتشار مدعاها و استدلالات متقن، تکيه بر تک نگاري تجربه هاي شخصي و طرح کردن قوانين تازه براي طبيعت از ديگر مشخصه هايي است که معمولا در عموم شبه علم ها يافت مي شود.

علت چيست؟

واقعيت اين است که به دليل حجم عظيم ادعاهاي شبه علمي در جهان، دانشمندان و محققان فرصت کافي براي بررسي همه آنها ندارند. در واقع بهتر است بگوييم وقت پژوهشگران بسيار با ارزش تر از آن است که به بررسي همه اين توهمات بپردازند. با وجود اين، بسياري از اين ادعاها با روش هاي علمي و توسط مراکز معتبر علمي مورد آزمون قرار گرفته اند. مثلا در مورد اثر داروهاي هوميوپاتي تحقيقات مفصلي انجام شد و در هيچ يک از آنها هيچ اثر درماني معناداري از اين داروها اعلام نشد.

يکي از تازه ترين اين گزارش ها هفته اول اسفند 1394 منتشر شد. بر اساس اين گزارش، پروفسور پل گلاژيو و گروهش از «دانشگاه باند» استراليا در پژوهشي با حمايت «شوراي ملي سلامت و تحقيقات پزشکي» اين کشور، با تمرکز روي 68 وضعيت مختلف سلامت از مجموع 57 بازنگري نظام مند 176 آزمايش هوميوپاتي درماني به بررسي تاييد يا رد اين شيوه پرداخت و نشان داد که هيچ مدرکي دال بر توانايي درماني هوميوپاتي وجود ندارد و اين شيوه فقط «اثر پلاسيبو» (Placebo Effect) يا داروي تلقيني دارد.

مقالاتي که نتايج اين تحقيقات را گزارش داده اند در سايت pubmed که يکي از مهم ترين و معتبرترين منابع علمي در حوزه پزشکي و سلامت است منتشر شده و در دسترس عموم است.



همچنين اواخر اسفند 1394 (مارس 2016) دانشگاه بارسلون اسپانيا اعلام کرد مقطع کارشناسي ارشد رشته پزشکي هوميوپاي را به حالت تعليق درآورده است. دانشگاه هاي سويل، کوردوا و ساراگوسا نيز از ديگر دانشگاه هاي اسپانيا هستند که در سال هاي اخير دوره هاي مختلف تدريس هوميوپاتي را تعطيل کرده اند.

تحقيقات فراواني هم براي تاييد و راستي آزمايي موارد فراطبيعي و ماورايي انجام شده است اما تاکنون هيچ مرجع معتبر علمي صحت ادعاي هيچ يک از آنها را تاييد نکرده است. افراد زيادي در اقصي نقاط جهان وجود دارند که ادعاهاي عجيبي از قبيل ارتباط با مردگان، ارسال انرژي، در اختيار داشتن نيروهاي ماورايي و ... دارند.

جالب است که بعضي از نهادها و مراکز علمي جايزه هاي بزرگي در نظر گرفته اند براي اينکه شخصي بتواند در شرايط آزمايشگاهي و تکرارپذير، صحت ادعاهاي اينچنيني را نشان دهد که تاکنون هيچ يک از اين اشخاص موفق به اثبات صحت ادعاهاي خود نشده اند. بنياد جيمز رندي يکي از اين نهادهاست که جايزه يک ميليون دلاري براي اثبات چنين ادعاهايي در نظر گرفته است.

به نظر مي رسد فقدان مهارت تفکر نقادانه در دانش آموزان و دانشجويان و سطح پايين آگاهي عمومي از روش علمي و همچنين ضعف تفکر عقلاني از علل اصلي گرايش به چنين باورهايي است. شايد ترويج علم، عقلانيت و روش درست تفکر موثرترين سلاح براي مبارزه با باورهاي مخرب اينچنيني در جامعه باشد.

مهم ترين حوزه اي که شيوه درست فکر کردن را به ما ياد مي دهد، فلسفه است.

«خرافات همه جهان را به آتش مي کشد، فلسفه شعله ها را فرو مي نشاند.» (والتر)