بزرگنمايي:

چه خبر - هفته نامه اميد جوان - دکتر رضا شجيع: مادربزرگي داشتم که سواد خواندن و نوشتن نداشت، اما تا دلتان بخواهد شعر و داستان مي دانست و پس از خواندن هر کدام، آنها را براي نوه هايش که يکي از آنها من تفسير مي کرد. روزي تصميم گرفتم دفتري سفيد بردارم و اشعار مادربزرگ را يادداشت کنم. مادربزرگ مي گفت و من مي نوشتم. گويا براي هر جزيي از زندگي اش اشعار و روايت هايي در ذهن داشت که به کمک آنها رويدادها را تفسير مي کرد و تصميم گيري مي کرد. آدم شناسي و حس ششمي که داشت بي نظير بود و يادم هست که همسايه ها او را «خانم مارپل» خطاب مي کردند.

چندي پيش وقت خاطراتم را مرور مي کردم و اين مرور با خواندن کتاب «در ستايش بي سوادي» نوشته هانس ماگنوس انسنس برگر هم زمان شد؛ عميقا در اين انديشه فرو رفتم که آيا با تعريف امروزي، واقعا مادربزرگم «بي سواد» بود؟ و آيا اين درست است که به او برچسب بي سوادي بزنيم؟ و اينکه او و امثال او، علي رغم اينکه نمي توانستند بخوانند و بنويسند چگونه به آن اندازه از قدرت تحليل دست يافته بودند؟ آنچه در ادامه مي خوانيد تکاپوي من براي پاسخ به اين سوالات است.



هر وقت سخت از انسان بي سواد پيش مي آيد، خود او حضور ندارد. بي سواد آفتابي نمي شود و به نوشته هاي اين چنيني هم اعتنايي ندارد و آن را به سکوت برگزار مي کند. از اين رو اجازه دهيد دفاع از او را به عهده بگيرم، ولو شخص بي سوادي چنين ماموريتي به من نداده باشد.

از هر سه تن ساکن سياره ما يک نفر بدون هنر خواندن و نوشتن روزگارش را سر مي کند. مجموع اين انسان ها حدود هشتصد و پنجاه ميليون نفرند و شمار آن ها نيز مسلما رو به افزايش است. اين آماري حيرت آور و در عين حال گمراه کننده است، زيرا اگر فکر کنيم مردم بي بهره از سواد خواندن و نوشتن عده اي اندک و قليل هستند. در تصوري باطل به سر برده ايم. اما اجازه دهيد بيان کنم که چرا کسي مثل من به صرافت دفاع از بي سوادان افتاده است.

مطلب بسيار روشن است؛ چرا که درست همين بي سوادان بودند که ادبيات را آفريدند. قالب هاي اوليه ادبي، از اسطوره گرفته تا وزن آهنگين ترانه هاي کودکانه، از قصه تا تصنيف، و از دعا گرفته تا چيستان، همگي تاريخي کهن تر از خط و نوشتار دارند. بدون ميراث شفاهي هرگز شعري و کتابي و البته شعوري پديد نمي آمد.

بي شک خواهيد گفت نهضتي به نام روشنگري وجود داشته است که معتقد است ملت خام و صغير مورد استبداد و استثمار اقتصادي قرار گرفته و توان خواندن و نوشتن از جمله نعماتي است که راه مبارزه انسان براي ساخت زندگي بهتر را به او نشان مي دهد. در مقابل آنها، مخالفان روشنگري هم در طول دوران زندگي بشر کم نبوده اند. کساني که معتقد بودند عادت مطالعه اگر به قيام و انقلاب نينجامد، هميشه ناراضي و طلبکار بار مي آورد و اين يعني توليد آدم هايي که به هر اقدام دولت بدبين بوده و ارتباط دولت- ملت هيچ گاه آن طور که بايد شکل نمي گيرد. بر همين اساس است که وحشت از روشنگري، گذشته طولاني تري نسبت به خود روشنگري داشته است.

به رغم آنچه گفته شد، انديشمندان و کارگزاران به اصطلاح دلسوز فرهنگي ملت ها هم براي ريشه کن کردن بي سوادي از هيچ تلاشي کوتاهي نکردند و خواسته و ناخواسته اين شعار سوسيال دموکرات «دانش يعني قدرت» را سرلوحه کار خود قرار دادند. نهضت آموزش براي همه و مبارزه با بي سوادي روند چشمگيري را دنبال کرد و خلاصه آنکه به پيروزي قابل توجهي نيز دست يافت.

ممکن است اين حسن کمي تلخ و بدبينانه باشد اما، اجازه دهيد کمي از خرسندي شما در اين لحظه کم کنم. هدفي که سوادآموزي به ويژه در غرب دنبال مي کرد هيچ ربطي به روشنگري نداشت. انسان دوستان و حافظان فرهنگي که سنگ سواد را به سينه مي زدند، تنها مباشران سرمايه داري بودند. امري که بي سوادان و به زعم آنان «نازل ترين طبقه اجتماعي» را رام و البته انديشه شخصي آنها را نيز از صفحه ذهن شان پاک مي کرد. اتفاقي که مي افتاد اين بود که علاوه بر نيروي عضلاني، امکان بهره کشي از مغزشان نيز فراهم مي شد.

با ترويج فرهنگ مبارزه با بي سوادي، انگ يا برچسب «بي سواد» به پديده اي تبديل شد که از طريق آن مي شد انسان ها را به شيوه جديدي طبقه بندي کرد و البته ماشين تبعيض را هم به نوع ديگري روشن کرد. چنين شد که ديگر معيار برتري ثروتمندان بر فقرا ديگر پول و ثروت نبود و اينکه از آن پس فقرا به بي سوادي محض (آنچه واقعا نبودند) نيز متهم شدند. براي درک بهتر موضوع، آنچه آنها بودند را «بي سواد نوع اول» نام گذاري کرده ام.

بي سواد نوع اول

بي سواد نوع اول، نمي دانست چگونه بخواند و بنويسد، اما تا جايي که دلتان بخواهد شعر و داستان مي دانست، مفاهيم اصيل ترانه ها، اشعار، داستان ها و اسطوره ها را درک کرده بود و سينه به سينه به فرزندانش منتقل مي کرد. ادبيات شفاهي چونان دانشگاهي بود که پيچيده ترين مفاهيم اجتماعي از زبان اسطوره در پوست و خون مردم رسوخ مي کرد و آنها را علي رغم سختي ها و مشکلات زندگي به تفکر وامي داشت. آدم شناسي و توان تفسير رويدادهاي زندگي روزمره از مهم ترين توانمندي هاي بي سواد نوع اول بود. در يک کلام، بي سواد نوع اول داراي قدرت تحليل بالا اما تجزيه پايين بود.



بي سواد نوع دوم

از خوش شانسي بي سواد نوع دوم اينکه خودش خبر ندارد بي سواد نسل دوم است. خود را صاحب دانش و معلومات مي داند زيرا مي تواند کاتالوگ انواع کالاها را بادقت بخواند و رقم اسکناس ها را با خرسندي مرور کند. اين نوع از بي سواد، محصول دوره اي جديد از پيشرفت صنعت است. دوره اي که ديگر دغدغه «توليد» نيست، «مصرف» هم نيست، بلکه «فروش» است. مهمترين نياز اين اقتصاد، مصرف کننده تحصيل کرده با توان خواندن است. در اينجاست که به زغم انسنس برگر، «تلويزيون»، رسانه آزمايي بي سواد نسل دوم به ياري سرمايه داري مي شتابد.
رسانه اي که مي تواند به قول پستمن؛ مسائل اجتماعي را در حد برنامه هاي نمايشي تنزل دهد و هدايت ملت را به دست سرگرمي و ابتذال بسپارد و ادبيات، مهمترين قرباني اين تغيير رويکرد است.

«مسابقه ثانيه ها» يکي از نمايش هاي درست و دقيق وضعيت بي سوادي نوع دوم در جامعه ايراني است. بي سوادي که قدرت تحليل بي سواد نوع اول را از دست داده و البته چيزي به قدرت تجزيه او نيز اضافه نشده است. در يک کلام؛ بي سواد نوع دوم همزمان داراي قدرت تحليل پايين و تجزيه پايين است.

بي سواد نوع سوم

کاش ماجرا در همان بي سوادي نوع دوم تمام مي شد، موج سوم و ظهور فناوري هاي جديد، منجر به ظهور «بي سواد نوع سوم» شد. دانشگاه ها که اتفاقا خودشان به عنوان آنتي تز سوادآموزي سطحي در جهت ترويج تخصص گرايي و مبارزه با بي سوادي نوع دوم ايجاد شدند، در اثر سياست هاي نادرست و کمي گرايي افراطي، خودشان (البته نه در همه جا و نه در همه رشته ها) به کارخانه هاي توليد بي سواد نسل سوم بدل شدند. کساني که حالا اسم متخصص را يدک کشيده و در يک حوزه دانشي داراي توان توليد مقالات پژوهشي آنچناني هستند، اما همچنان در تحليل مسائل عميق اجتماعي ناتوان بوده و امکان رهايي از دست زنجيره مشکلات و چالش هاي اطراف خود و حل مشکلات جامعه خود را ندارند.

به طور کلي، بي سواد نوع سوم، علي رغم برخورداري از تجزيه بالا، همچنان از تحليل پايين برخوردار است و علي رغم کميت گرايي پيشرفته، متاسفانه با کيفيت غريبه است.



جمع بندي

اگر شما اين مطلب را خوانده ايد پس بايد خوشحال باشيد که حداقل بي سواد نوع اول نيستيد و البته اينکه کسي از بي سوادي نوع دوم يا سوم خودش خبر داشته باشد، کمي دور از ذهن است. امروز چه بخواهيد و چه نخواهيد موج سوم بي سوادي، جامعه را تهديد مي کند. اينکه بگويم بايد کسي به فکر بيفتد و چراغ را براي بقيه روشن کند کمي آرماني است. شما را نمي دانم، خودم به روزي مي انديشم که با مدرک دکتري در کلاس هاي نهضت سوادآموزي ثبت نام کرده ام. آن روز خيلي هم دور نيست.