چه خبر - سرنوشت شبکه هاي اجتماعي در ايران چه شد؟
ميل به حضور در شبکه‌هاي اجتماعي و فعاليت در آن در 10 سال اخير به يکي از فعاليت‌هاي کاربران اينترنتي تبديل شده است. کاربراني که در سالهاي اول اين دهه از پشت ميز و کامپيوترشان وارد اين شبکه‌ها شدند. بعدها لپ‌تاپ گرفتند و بعد از آن از طريق تلفن‌هاي هوشمند و اينترنت بي‌سيم و اپليکيشن‌هاي مختلف پا به شبکه‌هاي مجازي گذاشتند. بررسي شبکه‌هاي اجتماعي در ايران نشان داده هرکدام از اين شبکه‌ها يک عمر مفيد در کشور داشته‌اند و بعد از گذر از آن کاربران تشخيص داده‌اند از آن به جاي ديگري کوچ کنند و خانه ديگري براي فعاليت‌هاي مجازي‌شان بنا کنند.
شبکه‌هايي که در حوادث و اتفاقات سياسي کشور موثر بودند و به همين دليل برخي به ناچار فيلتر شدند. بعد از حوادث و اعتراض‌هاي سراسري در کشور شبکه اجتماعي تلگرام بالاخره و بعد از حرف و حديث‌هاي فراوان فيلتر شد تا حيات تلگرام در ايران مورد بحث قرار گيرد. اين موضوع بهانه‌اي شد تا به تاريخچه شبکه‌هاي اجتماعي در ايران برويم و ببينيم ايراني‌ها در دهه اخير به کداميک از شبکه‌هاي اجتماعي روي خوش نشان دادند؟
اورکات
اورکات را مي‌توان اولين شبکه اجتماعي دانست که ميان ايراني‌ها محبوب شد. اعضا در اورکات مي‌توانستند از طريق دوستان خود دوستان جديدي پيدا کنند. در اورکات چند انجمن گفتگو وجود داشت که عضو مي‌توانست در آن فعاليت کنند و با دوستانشان سر موضوعات مختلف بحث کنند. مالک اورکات گوگل بود و در 22 ژانويه کارش را آغاز کرد. اسم «اورکات» نيز به احترام يک خبرنگار ترک به نام «اورکوت بويوک کوکتن» است که اين ايده و سيستم را از شرکت قبلي که در آن فعال بوده با خود به گوگل آورده بود. اما اورکات درسال 2005 يک رقيب بسيار جدي به نام «ياهو360» پيدا کرد که گوي رقابت را از او دزديد.
ياهو 360
جدي‌ترين رقيب اورکات ياهو 360 بود که بسيار محبوب‌تر از اورکات شد. اين شبکه اجتماعي متعلق به شرکت ياهو بود و تمام کساني که حساب کاربري ياهو داشتند مي‌توانستند از اين سرويس استفاده کنند و در صفحه شخصي خود مطالب موردنظرشان را پست کنند. اين شبکه اجتماعي در سال 2005 راه اندازي شد و حسابي ميان جوان‌ها محبوب شد و حتي سلبريتي‌هاي خودش را هم داشت. اما با پيدا شدن سروکله فيسبوک روز به روز کمرنگ و در نهايت منسوخ شد. شرکت ياهو نيز طرح تعطيلي اين سرويس را از ابتداي سال 2008 کليد زد و در نهايت يک سال بعد ياهو 360 به طور کامل تعطيل شد.
فرندفيد
خبرخوان‌ها و هواداران وبلاگ فرندفيد را بسيار دوست داشتند. يک شبکه اجتماعي خبرخوان که از RSS پشتيباني مي‌کرد و کاربر را متوجه پست‌هاي جديد مخاطبان، وبلاگ‌ها و اخبار خبرگزاري‌ها مي‌کرد. اما فرندفيد رقيب جدي براي حريفانش نبود و فيلتر شدن آن در جريان آشوب‌هاي 88 از طرفدارانش کاست. فرندفيد در سال 2009 به شرکت فيسبوک واگذار شد و روز به روز از کاربرانش کم شد. در نهايت در 9 آوريل 2015 براي هميشه از دسترس خارج شد.
کلوب
بعد از جا افتادن وبلاگ ميان ايرانيان يک وبگاه ايراني به نام «کلوب» به ميانه ميدان آمد تا ايرانيان را به هم پيوند دهد. سايت کلوب در دي ماه 1383 راه‌اندازي شد و بعد از مدتي يک مسابقه طراحي لوگو راه انداخت که بعد از ميان آن آثار ارسالي طرح بالا برنده مسابقه شد و تا پايان کار خود نيز از همان طرح استفاده کرد. پيش از اين از طرحي مشابه اورکات استفاده کرده بود. ايرانيان زيادي عضو اين گروه شدند و در پايان بيش از 2 ميليون 600 هزار کاربر براي خودش دست و پا کرد. کلوب به علت ايراني بودن و فيلتر نشدن ميان ايراني‌ها خيلي باب بود و تا مدت زيادي خانه مجازي کاربران اينترنت در ايران شناخته مي‌شد. در نهايت اين شبکه اجتماعي بعد از 12 سال پاييز امسال به کار خود پايان داد.
فيسبوک
بي‌شک فيسبوک محبوب‌ترين و قدرتمندترين شبکه‌اجتماعي توليد شده‌است. شبکه اجتماعي که همه چيز داشت و با اين حال در نسخه‌ها و آپديت‌هاي مختلف بازهم شگفتي‌هاي جديدي براي مخاطبانش رو مي‌کرد. مارکز زاکربرگ خالق فيسبوک ابتدا اين شبکه را در ابتداي سال 2004 در دانشگاه هاروارد به وجود آورد تا دانشجويان در آن نام‌نويسي کنند. کم کم فيسبوک پارا فراتر گذاشت و از دانشگاههاي ديگر نيز سردرآورد تا اينکه جهاني شد. اعتياد به يک شبکه اجتماعي ابتدا با فيسبوک بر سر زبان‌ها افتاد و آنقدر محبوب شد که تمام گروههاي سني به عضويت در آن مشتاق شدند. بسياري از دوستان قديمي که همديگر را گم کرده بودند در اين شبکه يکديگر را يافتند. فيسبوک فاصله هاي دوستي را کم کرد. طوري که کاربران از مکان هاي مختلف دنيا مي توانستند با يکديگر ارتباط برقرار کنند. اين شبکه اجتماعي نيز در سال 1388 در ايران فيلتر شد. اما از محبوبيت آن هيچوقت کاسته نشد و همچنان عضو مي گرفت. با اينکه اين شبکه اجتماعي هنوزدر جهان فعال و پوياست. اما در دو سال اخير افت چشمگيري در ايران داشته است. تاخير در انتشار نسخه تلفن همراه و همزمان فيلتر بودن اين شبکه اجتماعي را مي توان از دلايل افت طرفداران فيسبوک در ايران دانست. اين افت با اوج گرفتن اينستاگرام نيز همراه شد و باعث کوچ کاربران از فيسبوک به اينستاگرام شد. فيسبوک در حال حاضر بزرگترين شبکه اجتماعي در دنياست که حدود 2ميليارد کاربر دارد.
گوگل ريدر
در سال 2005 گوگل يک فيدخوان به نام «reader» به سرويس‌هايش اضافه کرد که اگر در تمام دنيا محبوبيت چنداني نداشت ميان ايراني‌ها بسيار محبوب شد. در اين فيدخوان شما مي‌توانستيد با اضافه کردن فيد خبرگزاري‌ها، پايگاههاي خبري و وبلاگ‌هاي موردعلاقه‌تان برخي افراد فعال در اين شبکه اجتماعي را هم دنبال کنيد و لينک‌ها و متن‌هاي منتشر شده از آنها را هم ببينيد و حتي منتشر کنيد. در زمان گوگل ريدر چهره‌هاي مجازي زيادي با نام‌هاي مستعار رشد کردند و اسم و رسم پيدا کردند که بعدها با همان اسامي در شبکه‌هاي اجتماعي ديگر حضور پيدا کردند. در مارس 2013 گوگل اعلام کرد مي‌خواهد اين سرويس را به دليل کاهش استفاده ببندد. در آن زمان کاربران ايراني زيادي براي اين پست کامنت گذاشتند و از خجالت مديران گوگلي در آمدند. در نهايت گوگل ريدر چندي بعد از معرفي گوگل پلاس بسته مي‌شود.
گوگل پلاس
بعد از تعطيلي گوگل ريدر آواره‌هاي اين شبکه اجتماعي پا در گوگل پلاس گذاشتند و فعاليت‌شان را آنجا آغاز کردند. عده‌اي هم گوگل پلاس را کپي ضعيفي از فيس بوک مي‌دانستند و ترجيح دادند در همان فيسبوک عضو باشند. اما به دليل فيلتر نبودن گوگل پلاس در ايران، عده‌اي به پلاس روي خوش نشان دادند و فعاليت‌هايشان را در اين شبکه اجتماعي ادامه دادند. بعد از خوابيدن موج فيسبوک در ايران پلاس تا مدتي پويا بود. اما موج دوم توييتر و جذابيت‌هاي بصري اينستاگرام، گوگل پلاس را روزبه روز خلوت تر کرد تا مثل اين روزها حسابي از رونق بيفتد.
اينستاگرام
بعد از ورود اسمارت‌فون و جا افتادن سيستم عامل‌هاي آندرويدي و IOS در تلفن‌هاي همراه شبکه اجتماعي اينستاگرام وارد تلفن‌هاي همراه شد. نخستين نسخه اين شبکه اجتماعي محبوب در اکتبر 2010 مصادف با مهر 89 ارائه شد. اينستاگرام به دليل جذابيت هاي بصري به سرعت محبوب شد و توانست در عرض 4 سال 300 ميليون کاربر داشته باشد. اينستاگرام همچنان ميان ايراني ها محبوب است و هر روزه افراد بيشتري در اين شبکه حساب کاربري باز مي کنند. شبکه اجتماعي مهمي که باعث به وجود آمدن يک سري مشاغل شد و عده زيادي توانستند از اين طريق کسب درآمدهاي بسيار خوبي داشته باشند. به جرات مي‌توان گفت ايراني‌ها حاشيه‌سازترين کاربران اين شبکه اجتماعي هستند و ردپايشان را مي‌توان در همه صفحات اينستاگرامي مشاهده کرد. بسيار پيش آمده که در زمان وقوع يک حادثه خاص مثل شکست در يک مسابقه فوتبال و يا برداشتن قرعه جام جهاني، کاربران به صفحه فوتباليست يا داور موردنظر هجوم برده‌اند و همان‌جا با وي تسويه حساب کرده‌اند.
يکي ديگر از حواشي اينستاگرامي ترويج يک سبک زندگي خاص از سوي کاربران پر فالوور است. کاربراني با زندگي‌هاي مرفه مخاطبانشان را حسابي تحت تاثير قرار مي‌دهند. در سال 93 بود که هشتگ و صفحه‌اي به نام #richkidsoftehran حسابي خبرساز شد. هشتگي که پولدارهاي تهراني عکس‌هايشان از ماشين و ساعت و خانه و در کل زندگي پرزرق و برق‌شان را در اينستاگرام تحت اين عنوان منتشر مي‌کردند. بعد ها پولدارهاي ديگر شهرها نيز دست به کار شدند و براي اينکه از قافله عقب نمانند هشتگ پولدارهاي شهرشان را ساختند.
آدمهاي معمولي و ناشناخته زيادي در اين شبکه به يکباره مشهور شدند و به اصطلاح عاميانه تبديل به شاخ‌هاي اينستاگرامي شدند. آدمهايي که بعدها توانستند با گذاشتن پست‌هاي تبليغي پول‌هاي زيادي به جيب بزنند. آدمهايي که با لمينت دندان‌هايشان يا مرثيه‌هاي عاشقانه و ژست خودکشي توانستند چندين ميليون کاربر دست و پا کنند.
اينستاگرام اولين شبکه اجتماعي ست که سايه تهديد فيلترينگ را کمتر از باقي شبکه‌هاي اجتماعي احساس کرده‌است. شايد يکي از دلايل اين موضوع اين بود که اين شبکه اجتماعي محبوب خيلي کارکرد سياسي ندارد.
توييتر
توييت به معني جيک جيک کردن است و براي همين نماد پرنده آبي‌رنگ در حال پرواز براي اين شبکه اجتماعي ساده و محبوب انتخاب شده است. شبکه اجتماعي که کاربران آن تا چندي پيش مي‌توانستند تنها از 140 کاراکتر براي بيان حرفهايشان استفاده کنند و بعد از چندين سال اين تعداد کاراکتر به تازگي به عدد 280 رسيده‌است. توييتر در سال 2006 آغاز به کار کرد و طبق آمار تا سال 2012 بيش از 100 ميليون کاربر داشت. در ايران نيز کاربران زيادي به اين شبکه پيوستند. توييتر در اتفاقات سال 88 فيلتر شد و تا امروز فيلتر مانده‌است. يکي از نکات جالب درباره اين شبکه اجتماعي در ايران دو قسمت بودن موج توييتري ست. با وجود اينکه اين شبکه اجتماعي از سال 2006 فعال است و همان ابتدا کاربران ايراني زيادي را به خود جلب کرد. مدتي بي سروصدا بود تا اينکه در يکي دو سال اخير موج جديدي ايجاد شد و دوباره رو آمد تا جمعيت ايرانيان توييتر به يکباره چندين برابر شود. توييتر شايد تنها شبکه اجتماعي ست که مسوولان مهم کشوري با وجود فيلتر بودن در آن حساب کاربري مشخص دارند و حتي در بسياري از موارد به سوالات کاربران پاسخ مي‌دهند.
توييتر در زمان اعتراض هاي سياسي کاربرد بسياري دارد و مخاطبان تلاش مي کنند با استفاده از هشتگ‌هايي يکسان کلمه موردنظرشان را ترند جهاني کنند. به طور مثال بعد از گفته‌هاي بي اساس دونالدترامپ درباره ايرانيان، ايراني‌ها در توييت‌هايشان بارها از هشتگ #shotuptrump استفاده کردند تا اين هشتگ ترند شود و حتي روزنامه‌هاي صهيونيستي نيز به آن اشاره کنند. اعتراضات سياسي در توييتر همواره موثر و مورداستفاده کاربران بوده‌است به همين دليل گاهي اين اعتراضات را «انقلاب‌هاي توييتري» نيز مي‌گويند. از جمله انقلاب مصر و نا آرامي‌ها در کشورهاي عربي که در توييتر حسابي رخ نشان داد. مطالعات انجام شده روي بيش از 3 ميليون توييت در زمان نا آرامي ها در کشورهاي عربي نشان داد چندين گيگابايت ويدئو در يوتيوب و هزاران پست وبلاگ، نقش محوري رسانه‌هاي اجتماعي در شکل‌گيري مباحثات سياسي در بهار عربي آشکار شده است. براي نمونه، در طول هفته پيش از استعفاي رئيس جمهور مصر حسني مبارک کل توييت‌هاي مصر و ديگر نقاط جهان درباره تغييرات سياسي در اين کشور از روزي 2300 به روزي 230 هزار توييت رشد کرد. طي دو هفته پس از استعفاي مبارک، به طور ميانگين روزي 2400 توييت از مردم کشورهاي همسايه مصر درمورد شرايط سياسي اين کشور پست شده است. در تونس نيز پس از استعفاي بن علي، روزانه حدود 2200 توييت ارسال مي‌شده است.
بعد از راه افتادن موج دوم توييتري رفع فيلتر اين شبکه بارها سر زبان‌ها افتاد اما در حال حاضر هنوز راهي از پيش نبرده‌است و اين شبکه اجتماعي که قالب گفتگوهاي آن ميان ايرانيان خبري و سياسي ست هنوز در حالت فيلتر قرار دارد.
وي چت
يکي از آرزوهاي بزرگ SMSبازها اين بود که بتوانند کم خرج تر پيام رد و بدل کنند و تعداد پيام‌هاي بيشتري را براي مخاطب خود بفرستند.«وي‌چت» را مي‌توان اولين پيام رسان اينترنتي دانست که ميان ايرانيان شايع شد. اين اپليکيشن پيام رسان چيني سال 2011 در چين توليد شد و به مرور طرفداران زيادي پيدا کرد. يکي از امکانات اين نرم افزار نشان دادن فعالان وي‌چتي در فاصله‌هاي کوتاه کاربر است که به او اين امکان دوست‌يابي را نيز مي‌دهد. اما اين نرم افزار بعد از رايج شدن ميان کاربران ايراني به علت نداشتن امنيت کافي فيلتر شد تا دست ايراني‌ها از آن کوتاه شود.
وايبر
وايبردر دسامبر 2010 عرضه شد و بعد از وي‌چت سر از تلفن‌هاي همراه هوشمند درآورد. وايبر به خاطر داشتن فضاي زيبا و آسان براي پيام رساني به سرعت محبوب شد. يکي از نقاط قوت اين پيام رسان نسخه ويندوز آن بود که کاربران مي‌توانستند با لپ‌تاپ‌هايشان نيز از اين پيام رسان استفاده کنند و فيلم و عکس‌هايشان را با دوستانشان به راحتي رد و بدل کنند. کاربران حتي در وايبر گروههاي دوستي تشکيل دادند و توانستند به ارتباطاتشان قوت ببخشند. وايبر يک رقيب جدي به نام واتس آپ داشت که رقابت بين اين دو را حسابي داغ کرد. اما در نهايت واتس آپ به صورت جهاني محبوب‌تر شد تا اين نرم افزار در سايه قرار گيرد. يکي از دلايل منسوخ شدن سريع وايبر ميان ايرانيان اسرائيلي بودن اين نرم افزار بود که باعث شد ايراني‌ها بعد از پيدا کردن اولين نرم افزار جايگزين به جاي ديگري کوچ کنند و نخواهند مکالماتشان را در وايبر ادامه دهند. بعد از کوچ کردن کاربران ايراني وايبر اين نرم افزار بي سروصدا فيلتر شد.
واتس اپ
همزمان و حتي بعد از وايبر پيام رسان واتس‌اپ به شدت ميان ايرانيان محبوب شد. نرم افزاري که سرعت بيشتر و سروشکل بهتري نسبت به همتاي اسرائيلي خود داشت. اين نرم افزار که در سال 2014 در همه جاي جهان فراگير شد فقط در سال اول رايگان بود و در سالهاي بعدي از کاربران خود مبلغي معادل 99,. دلار از مخاطبان خود طلب مي‌کرد اما در نهايت رايگان شد. واتس اپ ميان مردم جهان به خصوص اعراب بسيار محبوب شد به طوريکه وايبر را به طور کامل منسوخ کرد. مدتي هم ميان ايرانيان رواج پيدا کرد. اما در نهايت ايرانيان ترجيح دادند از واتس اپ هم کوچ کنند و خانه بهتري براي گفتگوهايشان پيدا کنند و به اپليکيشن عجيب و غريبي به نام تلگرام کوچ کردند.
لاين
ديگر شبکه اجتماعي که در تلفن‌هاي همراه حضور پيدا کرد و تا حدي محبوب شد «لاين» بود. نرم افزاري ژاپني که ظرف دوسال بزرگترين شبکه اجتماعي در ژاپن شد. استفاده ايراني‌ها از لاين همزمان با ساير نرم‌افزارهاي پيام‌رسان بود. اما يکي از قابليت‌هاي لاين که نشان مي‌داد چه کساني شماره شما را در حافظه تلفن‌شان ذخيره دارند باعث شده بود در بيشتر تلفن‌هاي همراه هوشمند حضور داشته باشد. لاين يک ميکروبلاگ هم درون خودش داشت که مخاطبان در آن از خودشان مي‌نوشتند و مي‌شد پاي پست‌هايشان کامنت گذاشت. اما اين شبکه هيچوقت نتوانست محبوبيت نرم‌افزارهاي مشابه خود را داشته باشد.
تلگرام
اواخر سال 93 پيام رساني در تلفن‌هاي همراه سروکله‌اش پيدا شد که دنياي ارتباطات را براي کاربران ايراني خود زير و رو کرد. نرم افزاري که حتي دنياي خبر و رسانه را نيز تحت تاثير خود قرار داد و کانال‌هاي خبري مستقلي را به وجود آورد. ابتدا دنياي تلگرام محدود به پيام رساني و ايجاد گروههاي دوستي بود. اما مزيتي که اين شبکه را از نمونه‌هاي مشابهش متمايز مي‌کرد سرعت و توان ارسال فايل‌هاي پرحجم بود. بعد از آن تلگرام در به روز رساني‌هاي بعدي خود امکان ايجاد کانال را ايجاد کرد که مثل انقلابي بزرگ در شبکه‌هاي اجتماعي بود. تمامي مطبوعات با ايجاد کانال خبري خود در تلگرام فعال شدند و مخاطبان نيز ترجيح دادند اخبار را از طريق همين کانال‌ها دنبال کنند چون تلگرام توانسته بود دسترسي را بسيار راحت‌تر کند. رفته رفته برخي از اين کانال‌ها مثل يک گالري استفاده کردند و براي خودشان شغل‌هاي خانگي ايجاد کردند و توانستند از اين طريق کسب درآمد کنند. با وجود همه شبکه‌هاي اجتماعي رنگارنگ، ميل يا همان صندوق پستي الکترونيکي هيچگاه مورد تهديد قرار نگرفته بود. اما تلگرام با نسخه تحت وب و تحت ويندوز خود ايميل‌ها را نيز تحت تاثير قرار داد و حتي بازار آنها را کساد کرد. تا کاربران ترجيح دهند فايل‌هاي کاري خود را به جاي ايميل کردن به فرد موردنظر خيلي سريع و آسان از طريق تلگرام ارسال کنند.
شرکت تلگرام بارها درباره امنيت خود به مخاطبان اطمينان داده و حتي يک جايزه سيصدهزاردلاري هم براي پيدا کردن يک باگ در آن گذاشته‌است که در نهايت هيچ برنده‌اي نداشته‌است. همين سبب اطمينان خاطر مخاطبان اين شبکه شده‌است.
فيلتر شدن اين شبکه اجتماعي مهم بارها در جلسات مسوولان کشور مطرح شد و هربار تلگرام توانست از زير تيغ تيز فيلترينگ جان سالم به در ببرد طوريکه چندين بار مسوولان مربوطه اطمينان دادند که به اين شبکه اجتماعي محبوب کاري نخواهند داشت اما در 10 دي‌ماه 96 با به وجود آمدن آشوب‌هاي خياباني و تحريک مردم از طريق کانال‌هاي معاند و ضد انقلاب موجود در اين پيام‌رسان، مسوولان ترجيح دادند محبوب‌ترين شبکه اجتماعي تاريخ کشور را بالاخره تحويل فيلترينگ بدهند.
بعد از فيلترتلگرام حرف‌ها و حديث‌ها بر سر جايگزين‌هاي احتمالي اين پيام رسان حسابي داغ شد. پيام‌رسان‌هاي داخلي و خارجي زيادي نام‌شان بر سر زبان‌ها افتاد. اما در حال حاضر هيچکدام نتوانستند جاي خالي غولي چون تلگرام را براي اعضايشان بگيرند. به همين دليل هنوز اما و اگرها بر سر فيلتر موقتي و يا دائمي تلگرام وجود دارد و معلوم نيست سرنوشت اين شبکه اجتماعي محبوب به کجا برسد.
منبع: mehrnews.com