چه خبر - همشهري شش وهفت - مهكامه لك: به نظر من دست‌ها هم با حوصله و بي‌حوصله مي‌شوند؛ مهربان و نامهربان. سختکوش و خشن. دمدمي يا سر به هوا. به خصوص وقتي صاحبان شان پشت ميز نشسته‌اند و يک ورق کاغذ خط مخالي دست گرفته‌اند.اندازه کاغذ به شست و سبابه دست مي‌رسد، وقتي از هم باز شده‌اند. اما از همين يک ورق کاغذ، گوشه و زاويه‌اي درمي‌آورند؛ بيا و ببين! موشک کاغذي بچگي هم روي ريل همين تا زدن حرکت مي‌کرد.
اما زياد زياد، اگر گوشه و زاويه داشت سه، چهار تا مي‌شد. موضوع، بي حوصلگي دستهاي ما نبود، دمدمي بودن و سربه هوايي شان نبود. موضوع اين بود که کاغذ «تا» مي‌خورد تا موشک بپرد يا قايق کاغذي از آب تشت، سواري بگيرد. اصلا فکرمان نمي‌رسيد دست‌ها در مواجهه با کاغذ، خودشان را لو مي‌دهند. وقتي حوصله شان با تا زدن از گوشه کنار کاغذ مي‌زند بيرون، ناخودآگاه کشف شخصيت پررمز صاحب خود را مي‌گذارند در دستور کار کسي که روبروي شان، اين سوي ميز نشسته.
چطور مي‌شود يک تکه کاغذ، آنقدر تا بخورد که تبديل شود به يک اژدهاي سه سر؟ ما که از فن اوريگامي‌تا همين حالا اژدهاي يک سرش را ديده ايم که سيخ و سکندر روي دو پا مي‌ايستد و دُم درازش را رها مي‌کند روي ميز. پوزه به سمت جلو، گوش‌ها تيغ کشيده به بالا و چشم‌هاي ريز هم اطراف را رصد مي‌کنند. اما با همين رويه بعيد نيست يک نوع هفت سر هم به جماعت کاغذي اژدهايان اضافه شود.
چون اوريگامي‌توانايي خلق‌اش را دارد. سرگرمي که مصاحبه‌شونده ما در اين گزارش، نامش را نه تفريح مي‌گذارد نه علم محض. زهره بحرالعلومي؛ کارشناس اوريگامي و نماينده اوريگامي‌ژاپن از سرگرمي مي‌گويد که جزو فنون دسته بندي مي‌شود و با پشتکار و تجربه رشد مي‌کند. تاهاي تيز کاغذ شما قرار نيست پوست خربزه را قاچ کنند. ورود به دنياي اوريگامي ساده تر از آن است که فکرش را بکنيم. اما حسي که از خلق کردن شکلهاي کاغذي خواهيد داشت در جملات اين متن نمي‌گنجد براي همين تجربه‌اش را گذاشتيم به عهده خودتان.
يک کاغذ 15در15 و ديگر هيچ
کاغذ اوريگامي‌را اندازه فاصله باز انگشت شست تا سبابه طراحي کرده‌اند. يعني اگر اين دو تا انگشت را به غايت از هم باز کنيد يک ضلع کاغذ اوريگامي در فاصله‌اش جا مي‌شود. به گفته زهره بحرالعلومي؛ دست ما با چهار ضلع مساوي و چهار زاويه 90درجه روي اين کاغذ، راحت‌تر و آزادتر حرکت مي‌کند چون قرار است با کاغذ اوريگامي يک بازي درست و حسابي راه بيندازيد و هر چه دست در انجام اين بازي راحت‌تر باشد نتيجه بهتري حاصل مي‌شود. با اين حال دغدغه اندازه کاغذ را نداشته باشيد چون با هر ابعادي از کاغذ مي‌توان اوريگامي‌کار کرد. البته بد نيست بدانيد استاندارد کاغذ مربعي اوريگامي15در 15است. اين استاندارد را از اول کار براساس اندازه دست انسان طراحي کرده‌اند.
پاي کاغذ خوب در ميان است
ماجراي بازي با کاغذ، ساده‌تر از چيزي است که در نهايت امر مي‌بينيم. به گفته بحرالعلومي‌مي‌توان از کاغذ روزنامه و تراکت شروع کرد و با هر نوع کاغذي تا زدن را امتحان و به تجربيات قبلي اضافه كرد. اما امروز با وجود ابزار اوريگامي‌که همان کاغذ مربع است آدم‌ها راحت‌تر قدم در دنياي اوريگامي‌مي‌گذارند و وارد بازي با کاغذ مي‌شوند. او مي‌گويد کاغذ اوريگامي‌بهتر است مربع و کمتر از 70گرم وزن داشته باشد.
اين کاغذ بايد بافت منسجمي‌داشته باشد. بنابراين هر نوع کاغذ نازکي براي اوريگامي‌مناسب نيست. با آنکه در بعضي از شکل‌ها به عمد از کاغذهاي بسيار نازک استفاده مي‌شود تا شکل نهايي به خاطر تعدد «تا» وزن زيادي پيدا نکند. اما نوع کاغذ بايد به گونه‌اي باشد که در اثر تعداد زياد تا خوردن، نشکند و پاره نشود. علاوه بر اين بهتر است رنگ دو طرف کاغذ اوريگامي با هم متفاوت باشد.
مزاياي فن تا زدن کاغذ
اوريگامي را در تمام دنيا مي‌شناسند هرچند هنوز هيچ دانشگاهي براي تدريس اين فن، واحدهاي درسي تدوين نکرده است. با اين حال مدرسان اوريگامي‌در برخي دانشگاه‌هاي کشور، آموزش‌‌هاي اوريگامي‌را به دانشجويان علاقه مند مي‌دهند. از آنجا که قابليت کاغذ به تازگي با اوريگامي شناخته شده، اين فن نيازمند آموزش‌‌هاي دانشگاهي هم خواهد بود. زهره بحرالعلومي‌مي‌گويد: اوريگامي‌به خاطر حالت هندسي‌اش ذهن را به کار وا مي‌دارد.
بنابراين مي‌تواند از بروز آلزايمر در سالمندان جلوگيري کند. علاوه بر اين خصوصيت صبر را در فرد تقويت مي‌کند. در اوريگامي‌با هندسه پيش مي‌روند و هيچ تا زدن بدون قانوني در روند کار وجود ندارد. به همين خاطر مي‌گويند پشت اوريگامي‌هندسه و منطق نشسته است. منطق طوري عمل مي‌کند که مسير کار با تازدن و باز كردن مشخص شود و در نهايت مسير اصلي با قانون اوريگامي پيدا شود.
اوريگامي از کجا سر برآورد؟
مي‌گويند چيني‌ها پشت قضيه اوريگامي‌بوده‌اند؛ يعني از زماني که براي مرده‌‌هاي‌شان خانه‌‌هاي کاغذي مي‌ساختند. خب طبيعي بود که کاغذ بايد چند بار و از جاهاي مختلف تا مي‌خورد تا شکل خانه را به خود بگيرد. اين خانه کاغذي مي‌شد مأمن مرده‌‌هاي چيني‌ها و بعد هم آن را آتش مي‌زدند. زهره بحرالعلومي‌با يادآوري اين تجربه تاريخي چيني‌ها از تلاش وزير کشاورزي چين در سال 105ميلادي مي‌گويد؛ دغدغه اين مرد از کودکي مقاوم کردن کاغذ بوده است.
براي همين تسايلو؛ وزير کشاورزي چين الياف پارچه و تور ماهيگيري را در ساخت کاغذ به کار گرفت. الياف پوسيده تور ماهيگيري کاغذ را تا حد زيادي مقاوم کردند. با مقاوم شدن کاغذ مردم چين از آن استقبال بيشتري کردند. کاغذ کم کم به خانه‌‌هاي اشراف چين راه باز کرد و به يک کالاي لوکس در آن زمان تبديل شد. اين کاغذها به شکل خاصي تا مي‌خوردند و سر ميزهاي غذا قرار مي‌گرفتند.
ضيافت تكه هاي كاغذ
ماجراي اوريگامي‌کم كم به شاخ و برگ دادن سبک‌‌هاي مختلف آن انجاميد. حالا در اوريگامي‌مدرن سبک‌‌هاي «ماژولار»، «کيريگامي»، «تستليشن»، «کوييلينگ» و «پاپ آپ» وجود دارد که هر کدام به شيوه خاصي انجام مي‌شوند. آنطور که آموزش‌‌هاي زهره بحرالعلومي نشان مي‌دهد در شاخه ماژولار تاها روي تعدادي کاغذ زده مي‌شود. بنابراين يک برگ کاغذ به کار شاخه ماژولار نمي‌آيد و کار با دو برگ کاغذ به بالا شروع مي‌شود. تاهاي يکسان روي اين کاغذها در نهايت در هم قفل مي‌شود بدون آنکه براي اتصال به چسب زدن متوسل شده باشند. اما در شاخه تستليشن، با دو وضعيت ثابت و متحرک روبرو خواهيم بود.
تاهاي يکسان روي يک برگ کاغذ بزرگتر از‌اندازه استاندارد زده مي‌شود و در نوع ثابت آن شبيه تابلوي کاشي کاري ديده مي‌شوند. نوع متحرک تستليشن، همان تاهاي يکسان را دارد فقط در نهايت شکلي به دست مي‌آيد که به جهات مختلف حرکت کرده و باز و بسته يا بزرگ و کوچک شود. با آنکه اوريگامي‌بدون برش انجام مي‌شود اما سبک پاپ آپ، پا را فراتر گذاشته و با اضافه کردن برش‌هايي به شکل نهايي، اشکال اوريگامي را تا حدودي تغيير مي‌دهد.
کوييلينگ را با آن نوارهاي باريک پيچ پيچ شايد بتوان بهترين روش اوريگامي‌براي کارآفرين‌ها دانست. هرچه نباشد طرح‌‌هاي ظريف اين سبک مي‌تواند آثاري را خلق کند همچون کارت‌‌هاي تبريک تزئين شده با فن اوريگامي. با همه اين اوصاف براي رسيدن به مرحله نهايي که طراحي در اوريگامي‌است، بايد تجربه تا زدن در تمام سبک‌ها را داشت و آناتومي‌بدن و تفاوت‌اندازه اعضا را هم به خوبي دانست.
نام گذاري کاغذ و تا از زبان ژاپني ها
حالا نوبت ژاپني‌ها بود که فن تا کردن کاغذ را در زندگي شان به کار بگيرند. به گفته زهره بحرالعلومي،تا کردن کاغذ بعد از چين وارد ژاپن شد. با اين حال در قرن هشتم ميلادي و در بحبوحه ورود اين فن به ژاپن، ژاپني‌ها براي ساخت کاغذهاي مقاوم سردرگم بودند. آنها به تدريج با استفاده از تا کردن کاغذ، توپ‌‌هاي رنگي مي‌ساختند و به سردر خانه‌‌هاي‌شان مي‌آويختند؛ چرا که اعتقاد داشتند اين توپ‌‌هاي کاغذي براي آنها خوش يمن هستند.
سر و کله کاغذهاي تاخورده کم کم بر سر ميز غذاخوري ژاپني‌ها هم پيدا شد. اسم اين کاغذهاي تاخورده سر ميز را «اوري- سو» گذاشته بودند که بعدها به شکل ديگري تغيير کرد. اوري در زبان ژاپني «تا کردن» معنا مي‌داد و کاغذ را هم «کامي» مي‌خواندند. اما بعد از ترکيب اين دو واژه با هم کلمه به صورت جديدي تلفظ مي‌شود؛ اوريگامي يعني تا کردن کاغذ. البته بدون چسب و بُرش دادن.
علائم بين‌المللي
اوريگامي بايد در زمان توليد صنعتي کاغذ، يک‌جور جشن و شادماني را تجربه کرده باشد. فرصتي که توليد صنعتي کاغذ به مردم ژاپن مي‌داد، در ساخت شکلهاي بيشتر اوريگامي‌بروزکرد. آنطور که زهره بحرالعلومي مي‌گويد در اين زمان به فن تا کردن کاغذ در ژاپن «اوري کاتا» مي‌گفته‌اند. اين فن در همان سال‌ها وارد کتاب درسي دانش‌آموزان ژاپني شد. اما واقعيت اين است که اوريگامي سينه به سينه به مردم دنيا منتقل شده و الگوي خاصي هم نداشته. با اين حال «يوشيزاوا»؛ پدر اوريگامي مدرن با موشکافي اين فن، تحول بزرگي در اوريگامي رقم زد. يوشيزا وا و گروهي که هدايت آنها را به عهده داشت به «تا»هاي پايه در اوريگامي‌دست پيدا مي‌کردند و براي اين فن، قوانيني تدارک ديدند. به اين ترتيب اوريگامي‌با پايه مربع آغاز شد و با علامت‌‌هاي خط چين و پيکان مسير را طي کرد.
حالا کافي است کساني که مسير را مي‌خوانند بدانند «خط چين» در اوريگامي به معناي تا زدن به داخل و «خط -نقطه چين» به معناي تا زدن به بيرون است. پيکان‌‌هاي توپُر هم مسير تا به داخل را نشان مي‌دهند و پيکان‌‌هاي توخالي جهت تا خوردن به بيرون را. هرچند اوريگاميست‌‌هاي متبحر بدون وجود پيکان هم مي‌توانند دياگرام اوريگامي‌را بخوانند. علائمي‌که با تلاش يوشيزاوا و شاگردانش در اوريگامي به کار گرفته شد به علائم بين‌المللي تبديل شدند.
تا خلق مجسمه کاغذي راهي نيست
چه چيزي ساده‌تر از اين؟ هميشه بعد از تا زدن کاغذ مربع اوريگامي‌دو حالت به وجود مي‌آيد. آنطور که آموزش‌‌هاي زهره بحرالعلومي‌مي‌گويد کاغذ بعد از تاي اوليه، يا به شکل مثلث درآمده يا مستطيل شکل مي‌شود. جذابيت کار اينجاست؛ «هرچقدر بتوانيد از يک کاغذ، زبانه‌ها و گوشه‌‌هاي بيشتري دربياوريد شکل سازي شما با کاغذ، هيجان انگيزتر مي‌شود.» با اين حال کار ساخت شکل‌ها از ساده آغاز مي‌شود؛
کلاه، پاکت نامه، قيف و کم کم با شناخت تاها و تجربه بيشتر کار به شکلهاي پيچيده و در عين حال جذاب مي‌رسد. با پيشرفت در اوريگامي، مسيرهاي ميانبر هم نمايان مي‌شوند. مثلا يک شکل قديمي‌مانند دُرنا از تعدادي تاهاي پايه تشکيل شده. بنابراين در ساخت درنا اگر تا قسمتي از کار پيش برويد و تا زدن‌ها را قدري تغيير بدهيد بدون شک به شکل متفاوتي خواهيد رسيد که ديگر درنا نيست.
اين موضوع وقتي جالبتر مي‌شود که بدانيد در حال ساخت شکلي هستيد که سمبل وفاداري و خوشبختي در ميان مردم شرق دور است. نماد پرنده‌اي که براي چشم بادامي‌ها خوش يمن محسوب مي‌شود در مسير ساخت مي‌تواند پيچ و تاب هم بخورد و شکلهاي ديگري به شما بدهد. فقط کافي است تاهاي پايه اين پرنده کاغذي را تا نيمه راه زده باشيد.
کليد اين معما فقط از مسير اصولي پيدا مي‌شود
اوريگامي‌کشف معماست و حل کردن آن لذتي شبيه به خلق آثار هنري در وجود انسان ايجاد مي‌کند. زهره بحرالعلومي‌مي‌گويد: براي اين است که وقتي با دستهاي خودتان شکلهاي کاغذي را مي‌سازيد حس مي‌کنيد نيروي مثبتي در درون شما منفجر مي‌شود.
شايد به خاطر ارتباط ناگسستني انسان با خالق‌اش است که حس آفرينش را براي او لذت بخش تر مي‌کند. به خصوص که اوريگامي با وجود يک برگ کاغذ و دم دست‌ترين ابزار، اجرايي مي‌شود. به همين خاطر هم اصرار مي‌کنيم با تا زدن اين لذت را تجربه کنيد. البته موضوع مهمي در بين است؛ اينکه آموزش اوريگامي‌را از چه طريقي ديده باشيد. دو راه مختلف و در عين حال، مکمل براي يادگيري وجود دارد؛ يادگيري زير نظر مدرس‌هايي که مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي‌را دريافت کرده‌اند و طي کردن مسير از طريق بسته‌‌هاي آموزشي به ثبت رسيده اين‌گونه موسسات.
اين بسته‌‌هاي آموزشي، اوريگامي را از مراحل مقدماتي و با تاهاي پايه آموزش مي‌دهند و در نهايت شکلهاي پيشرفته را قدم به قدم مي‌سازند. اين بسته‌ها بايد داراي دياگرام‌‌هاي خوانا بوده و به ثبت کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان و همينطور کتابخانه ملي رسيده باشند. در نهايت اين نکته مهم را به خاطر داشته باشيد که از راه اصولي وارد دنياي اوريگامي‌شويد چون مربي کارنابلد يا بسته‌‌هاي آموزشي بدون مجوز، نه تنها ياري تان نمي‌کنند بلکه قادر هستند با درنيامدن شکل کاغذي موردنظرتان به دفعات، شما را دچار سرخوردگي کنند.
اوريگامي معجزه خواهد کرد؟
اين ماجرا افسانه بود يا واقعيت؛ چرخيدن شکلهاي کاغذي به دست مارکوپولو در دنيا باعث رسيدن اوريگامي‌در اشکال پيراهن، نمکدان و قايق به سراسر دنيا شد. عده‌اي هم مي‌گويند کاروانسراها محل انتقال سينه به سينه ساخت اين شکل‌ها توسط تجار و انتشار آن به کشورهاي مختلف بوده‌اند. اما پيشينه اوريگامي‌هرچه بوده، حالا به مرحله‌اي رسيده که کاربرد آن براي امروزي‌ها نمايان شده است. به گفته زهره بحرالعلومي‌حالا 150سال است که نگاه جدي‌تري به اوريگامي‌مي‌شود. کاربرد آن را در طراحي «ايربگ» خودرو مي‌توان ديد و همينطور چتر. تلسکوپ «چشم شيشه‌اي» با استفاده از فن اوريگامي‌ساخته شده و ساختمان قديمي کتابخانه سياتل هم در طراحي بناي خود از رموز اين فن کمک گرفته است.
اوريگامي‌حتي در آموزش مسائل رياضي هم کاربرد پيدا کرده است. به اين ترتيب، تقسيم اضلاع و زوايا در هندسه با استفاده از فن تا کردن کاغذ، براي دانش‌آموزان ملموس‌تر و قابل فهم‌تر مي‌شود. زهره بحرالعلومي‌با تاکيد بر اين موارد معتقد است؛ باب استفاده اصولي از اوريگامي‌در جهان باز شده است. به خصوص که علم «بايونيک» و اوريگامي ظرف پنج، شش سال گذشته در هم آميخته‌اند.
راه افزايش خلاقيت از اوريگامي‌مي‌گذرد
جسم و روح همزمان درگير اوريگامي‌مي‌شوند. براي ساختن شکلهاي کاغذي در هر کدام از شاخه‌ها بايد تمرکز را حفظ کرد. اگر به هر دليلي تمرکز شخص هنگام ساختن شکل به هم بخورد، نتيجه نهايي شکلي نامطلوب خواهد بود که يک جاي کارش مي‌لنگد. اين موضوعي است که زهره بحرالعلومي‌بر آن تاکيد کرده و اضافه مي‌کند هر فعاليتي که به صورت همزمان با دو دست انجام شود، باعث مي‌شود دو نيمکره مغز به طور همزمان به فعاليت بپردازند. فعاليت همزمان دو نيمکره سبب بالا رفتن تمرکز در انسان خواهد شد.
اين حالتي است که به مرور زمان خلاقيت فرد را افزايش مي‌دهد. البته اين اتفاق به طور ناگهاني بروز نمي‌کند و مداومت در ساخت اشکال اوريگامي‌به صورت تدريجي بر خلاقيت فرد تاثير مي‌گذارد. مدت زمان زيادي نياز است تا اوريگامي‌در ناخودآگاه شخص آشيانه کند. به طوري که بدون تمرکز اوليه بتواند شکلهاي موردنظر را بسازد. بنابراين تمرکز براي ساخت در تمام مدت کار روي کاغذ براي ساختن شکل‌ها ضروري است.
قصه ساداکو و درنايي که نماد صلح شد
افسانه‌‌هاي شرق دور مي‌گويند کسي که دُرنا مي‌سازد آرزويش برآورده مي‌شود. البته نه يکي، نه دوتا. بايد هزار تا پرنده کاغذي ساخت تا طبق افسانه چشم بادامي‌ها به آرزوي موردنظر رسيد. ماجراي اين افسانه آنطور که زهره بحرالعلومي‌مي‌گويد به دخترک بيمار ژاپني برمي‌گردد.؛ «ساداکو ساساکي» هشت ساله در بمباران هيروشيما شيميايي شده و به سرطان خون مبتلا مي‌شود. چهار سال بعد و در آستانه 12 سالگي‌اش بيماري او عود مي‌کند. ساداکو در بيمارستان بستري مي‌شود و از زبان پرستار خود مي‌شنود اگر هزار دُرناي کاغذي بسازد، آرزوي او برآورده مي‌شود.
ساداکو با آرزوي بهبودي دست به کار ساخت درناهاي کاغذي مي‌شود و دوستانش نيز او را براي رسيدن به عدد هزار همراهي مي‌کنند. اما ساداکو بعد از ساخت 646 درنا به علت سرطان خون جانش را از دست مي‌دهد. دوستان ساداکو باقيمانده درناهاي کاغذي را مي‌سازند و به همراه نامه‌اي به سازمان ملل ارسال مي‌کنند. درخواست آنها در اين نامه پايان جنگ در تمام نقاط دنيا بوده است. همزمان با ارسال هزار درناي کاغذي و نامه کودکان ژاپني به سازمان ملل، درنا به عنوان نماد صلح معرفي مي‌شود.
حالا هر سال مردمي‌که داستان ساداکو ساساکي و درناهاي کاغذي اش را مي‌دانند در سالگرد مرگ او هزار درناي کاغذي مي‌سازند و به مقبره ساداکو مي‌فرستند. البته چند سالي است که ساخت درناهاي کاغذي نماد صلح در تهران هم انجام مي‌شود و براي شرکت در اين مراسم محدوديتي وجود ندارد.
ساخت پاکت با تاي کاغذي